سوره سینما – محیا رضایی کلانتری : آیا می دانید ایران در قیاس با جهان انیمیشن در کجای راه ایستاده، به کجا می‌نگرد و چگونه او را می‌نگرند؟ فکر می کنید چه اندازه زمینه‌های رشد و پویایی‌اش فراهم است؟ آیا آنان که با این هنر سر و کار دارند و از آن ارتزاق می‌کنند می‌ توانند به آن به چشم یک حرفه مطمئن بنگرند و بی‌دغدغه از آینده روزگار بگذرانند و برایش وقت گذاشته و دل بسوزانند؟

بهترین راه برای پاسخ همه این سوال ها رجوع به تاریخچه انیمیشن در ایران است. تاریخ ورود انیمیشن به ایران به سال‌ها قبل و هنرمندانی که اکنون مو سپید کرده‌اند، بازمی ‌گردد. بزرگانی چون نورالدین زرین کلک، عبدالله علیمراد، نادر و بهروز یغماییان، ابوالقاسم نظرپور، مهدی سماکار و وجیه‌الله فرد‌مقدم که یادشان گرامی باد و بسیاری دیگر، همگی از طلایه داران تولید انیمیشن در ایران بوده و در این راه تلاش بسیار کردند، اما زحمات شان در حد تعدادی کار کوتاه و البته به یاد ماندنی مثل تیتراژ برنامه کودک دهه ۶۰ اثر ابوالقاسم نظرپور باقی ماند.

کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به حق از اولین نهادها در ایران است که به انیمیشن اعتبار داد و با دعوت از اهالی مجرب این رشته آثار متعددی را راهی جشنواره ها کرد. از آنجا که در ایران مخاطب اصلی این هنر، کودکان و نوجوانان هستند و تلویزیون به پخش برنامه‌های انیمیشنی نیاز دارد ، اواسط دهه ۷۰ شرکتی هم در دل سازمان صدا و سیما با نام «صبا» زاده شد و شروع به کار تولید سینمایی و تلویزیونی انیمیشن کرد که این زمان را می‌توان تاریخ شکل‌گیری حرفه‌ای هنر انیمیشن در ایران دانست. از این پس بود که به مرور زمان و با حمایت و برنامه‌ریزی مدیران وقت صدا و سیما هنرمندان از گرایش‌های مختلف هنری جذب تولید شدند، استودیوهای بسیاری شکل گرفت و این هنر در ایران جان تازه‌ای یافت.

با ورود حوزه هنری به دنیای انیمیشن و تاسیس مرکز مطالعات و تولیدات فیلم انیمیشن حوزه هنری این صنعت وارد فاز جدیدی از تولیدات شد. به این معنی که اگرچه تولید اثر برای کودکان همچنان در برنامه ریزی این مجموعه ارجحیت داشته و مجموعه پرمخاطب «شکرستان» نیز بر پایه همین اهداف تولید شد اما نگاه تازه ای به جریان افتاد و آن تولید آثار پویانمایی سینمایی برای جشنوره ها و مخاطب بزرگسال بود. این مرکز از نیمه دوم سال ۱۳۸۵ به منظور ایجاد فضایی جهت توسعه انیمیشن که به طور روز افزون در جهت تبدیل شدن به یک صنعت تأثیر گذار در عرصه فرهنگ جهانی پیش می رود، آغاز به کار کرد.

پس از ایجاد مرکز و با توجه به سرعت رشد امکانات آن، به تدریج تولید فیلم بلند سینمایی به یکی از اهداف مجموعه تبدیل شد و با توجه به عنوان « مرکز مطالعات و تولیدات فیلم انیمیشن حوزه هنری » سعی در ایجاد فضایی توسعه ای برای تولید انواع محصولات از جمله سریال تلویزیونی، محصولات عروسکی، استاپ موشن و … و نیز انجام طرح های مطالعاتی در حوزه صنعت انیمیشن مثل مطالعات تکنیکی، اجتماعی و فرهنگی و نیز هنری مربوطه  و فراهم آوردن ملزومات مورد نیاز این فعالیت ها  شامل مواد فرهنگی، کتاب، فیلم و … مصالح و تجهیزات و نیز زیر بناهای تکنیکی لازم برای این کار شد.

انجمن سینماى جوانان ایران یکی دیگر از مراکز سینمایی حامی انیمیشن است که امتیازی متفاوت از سایر مراکز دارد. این انجمن در اقصی نقاط ایران حتی شهرستان های کوچک و دورافتاده نیز فعالیت می کند و جوانان مستعدی که به امکانات پایتخت دسترسی ندارند را تا حد قابل توجهی تحت حمایت های مادی و معنوی خود قرار می دهد. به این صورت که ابتدا با برگزاری دوره های آموزشی توسط استادان مجرب و صاحب نام جوانان علاقمند شهرستانی را به یادگیری فرا می خواند و فضایی به وجود می آورد تا ایده هایی که ممکن است هیچ گاه به سمع و نظر کسی نرسد را از قوه به فعل در می آورد. فیلمنامه نویسی، طراحی و متحرک سازی، کارگردانی و شناخت نرم افزارهای انیمیشن از جمله مباحثی است که در این مرکز آموزش داده می شود و پس از پشتیبانی های مادی و معنوی جهت تولید آثار انیمیشن سینمایی؛ این محصولات قابلیت حضور در جشنواره های ایرانی و خارجی را پیدا کرده و صاحبان شان در مسیر تولیدات بعدی قرار می گیرند. لاهیجان، تنگستان، بوشهر، کرمانشاه، سنقر، سنندج و بسیاری دیگر از شهرهای کوچک و بزرگ کشور میزبان انجمن سینمای جوان هستند.

مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی از دیگر نهادهای سینمایی است که توجهی ویژه به انیمیشن دارد. انیمیشن‌های سینمایی، ساخت انیمیشن‌های کوتاه هنری و ساماندهی وضعیت سینمای انیمیشن از جمله اهدافی است که تا کنون دنبال کرده که همه این ها در توجه به گسترش کیفی تولیدات معنی میگیرد. از امتیازات قابل توجه این مرکز حمایت از پایان نامه های دانشجویی است و نخستین گام برای دریافت حمایت مالی از مرکز، ثبت طرح انیمیشن است که چند شرط دارد و واجد بودن یکی از آنها برای شرایط اولیه کافی است؛ ابتدا این که فرد باید عضو آسیفا یا همان انجمن صنفی کارگری انیمیشن استان تهران باشد؛ دو فیلم انیمیشن با ساختار حرفه‌ای ساخته باشد؛ از جشنواره‌های معتبر جایزه دریافت کرده باشد یا این که طرح خود را به عنوان پایان‌نامه‌ی رشته انیمیشن ارائه دهد که این بخش شامل هنرجویان چند دانشگاه مهم کشور می‌شود.

مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی توجه به آثاری با مخاطب هدف نوجوانان را در دستور کار قرار داده است و در زمانه ای که سینمای کودک و نوجوان مهجور واقع شده و بسیاری از هنرمندان و فیلمسازان رئال از این ژانر سینمایی فاصله گرفته اند؛ تولید انیمیشن های سینمایی می تواند تا حدی جبران کننده کمبودهایی باشد که در سبد فرهنگی این گروه سنی جایش خالی است.

در کنار مراکز دولتی انجمن صنفی کارگری انیمیشن تهران نیز تشکیل شده است که با هدف رساندن انیمیشن ایرانی به جایگاه شایسته خود درمیان سایر هنرها و رسانه‌های مهم و به روز در ایران، و مهم تر از آن ارج نهادن و به رسیمت شناخته شدن حرفه انیمیشن و تمامی هنرمندانی که به اشکال مختلف به این حرفه مشغولند، در حال فعالیت است. این صنف معتقد است که این هنر-رسانه-صنعت بسیار مهم و تعیین کننده قرن بیست و یکم،‌ علیرغم تمام توجهاتی که از سوی نهادهای دولتی دریافت کرده ، کماکان در جایگاه شایسته خود قرار ندارد. اعضا بر این باورند که انیمیشن ایرانی برای اعتلای بیشتر و احراز پایگاهی درخور و شایسته نام و قدمتش برای توسعه اقتصادی و تبدیل شدن به نهادی قابل اعتنا و تاثیرگذار درتولید گفتمان ملی نیازمند نهادی متولی در بنانهادن روابط حقوقی، ‌اقتصادی، ‌اجتماعی و فرهنگی است. از این رو، ‌این انجمن صنفی برخود لازم دانسته تا علاوه بر حمایت و توسعه مشاغل مهارت محور و تکنیکی یا تکنولوژیک، رشد و توسعه انواع مشاغلی را که با تحقیق و توسعه، آموزش و پژوهش آکادمیک در همه حیطه های نظری و عملی، ‌مدیریت تولید،‌ اقتصاد تولید و سایر جنبه های مرتبط سروکار دارند، در دستور کار خود قرار دهد.

علاوه بر مراکز و نهادهای دولتی  بسیاری از شرکت های خصوصی در تهران و دیگر شهرها به وجود آمده اند که با عزمی جدی به پشتوانه استعداد و توان شان در حال تولید آثار پویانمایی هستند. شرکت هایی که چون در بخش خصوصی فعالیت می کنند نگاه جدی تری به بازار و بازگشت سرمایه دارند و اهمیت مطرح شدن در فستیوال های خارجی برای شان چندین برابر است. اکثر شان روزی از آگهی های تبلیغاتی برای فضاهای مجازی، تلویزیون و سینماها شروع کردند اما کم کم توانستند علاوه بر جلب اعتماد شرکت های تجاری و بازرگانی؛ توجه سینماگران را معطوف خود کنند و امروز به جایگاه معتبری در سینما و تلویزیون دست یابند.

از این میان انیمیشن سینمایی دو بعدی خورشید مصر به کارگردانی بهروز یغمائیان را اهالی این حوزه حتما به یاد می آورند و در خاطرشان هست اثر سینمایی هفت رنگ اولین انیمیشن سه بعدی بود که به کارگردانی مازیار محمدی نژاد تولید شد و ۳ سال طول کشید تا برای نمایش آماده شود.

بعدها آثاری مثل ۹:۲۰ در بوشهر به کارگردانی محمدامین همدانی و تهیه کنندگی حامد جعفری،  قلب سیمرغ به کارگردانی وحید نصیریان، سرزمین خواب به کارگردانی علی لطفی و افسانه گل نور به کارگردانی علی نوری اسکویی در بخش خصوصی و قالب ۳ بعدی ساخته شدند و می توان گفت سینمای انیمشن در ایران کم کم راه خود را پیدا کرد. تا جایی که هنرمندانی چون معین صمدی و علی نوری اسکویی توانستند با کسب جوایز متعدد از حضور های جهانی خود، قابلیت های انیمیشن ایران را به دنیا معرفی کنند. در سال های اخیر نیز محصولاتی چون «ایکی»، «آقای گوزن»، «استریپی» در زمره تولیداتی هستند که توانسته اند داوران خارجی را به خود جلب کرده و در رسانه های بین المللی مطرح شوند.

تجربه نشان داده هربار که انیمیشن پایش به پرده نقره ای رسید توجه شمار قابل توجهی از مخاطبان را به سالن سینما جلب کرده است. از اکران فیلم تهران ۱۵۰۰ به کارگردانی بهرام عظیمی با طراحی چهره هایی چون مهران مدیری، هدیه تهرانی، بهرام رادان و گوهر خیراندیش گرفته تا نمایش انیمیشن کودکانه و پر رنگ و لعاب فیلشاه ساخته هادی محمدیان هربار عده ای از مردم که شاید در حالت عادی رفتن به سینما را کمتر در عادت تفریحی خود قرار می دهند نسبت به تماشای دنیای خلاقانه و فانتزی انیمیشن همیشه پیشگام بودند. البته به شرطی که در برنامه اکران حق این آثار پایمال نشود و تولیدات پیشِ رو همچون جمشید و خورشید به خاطر بدترین زمان اکران در گیشه شکست نخورند.

«تهران ۱۵۰۰»، «قلب سیمرغ»، «جمشید و خورشید»، «شاهزاده روم»، «فیلشاه»، «آخرین داستان»، «رستم و سهراب» و رئال انیمیشن «مبارک» از جمله آثار بلند پویانمایی سینمای ایران هستند که حتی اگر فرصتی برای عرض اندام در گیشه نداشتند اما در جلب رضایت مردم مورد اقبال واقع شدند.

سوژه هایی چون سبک زندگی ایرانی- اسلامی، محیط زیست، آموزش های رفتاری، داستان هایی از پهلوانان ایرانی، قصه های مذهبی و … در زمره اصلی ترین سوژه هایی بودند که مورد توجه سینمای ایران قرار گرفته و قهرمان های ملی و مذهبی را به کودکان و نوجوانان معرفی کرده اند.

خوشبختانه انیمیشن در ایران نسبت به دیگر کشورهای جهان رشد چشمگیری به جهت کیفی داشته است. البته در دو تکنیک استاپ موشن و سه بعدی ضعیف تر هستیم اما ایران در زمینه انیمیشن کاغذی و شنی و سایر حوزه هایی که به دلیل دشواری کمتر در دیگر کشورها مورد استفاده قرار می گیرد، بسیار موفق است. کشورهای در حال توسعه و کشورهای آفریقایی در زمینه انیمیشن سازی بسیار عقب‌تر از ما هستند اما آثار ایرانی با انیمیشن های کشورهای فرانسه یا آمریکا کاملا قابل مقایسه هستند و حتی در برخی زمینه ها مثل انیمیشن کاغذی بسیار پیشروتر هستیم.

البته اینجا مدینه فاضله نیست و نمی توان چشم ها را به روی مشکلات بست. طی این سال ها، انیمیشن سازان، فشارهای اقتصادی و فرهنگی را تا حد نهایت خود تجربه کردند. در عین حال که جوانان باانگیزه در تاسیس شرکت های انیمیشن سازی راه خود را آغاز می کنند؛  بسیاری از شرکت ها و استودیوها تعطیل شدند و تعداد زیادی از متخصصان انیمیشن یا مهاجرت کردند و یا به کارهای دیگری مشغول اند. کمبود بودجه دولتی، تحریم های اقتصادی، سوء مدیریت های دولتی و فرهنگی، عدم مدیریت و برنامه ریزی خود شرکت ها، بهم ریختگی صنفی، ضعف در بازاریابی و بازار سازی و … دلایل این فشارها هر چه بوده، بیشترین آسیب را به بدنه انیمیشن سازان وارد کرده است .

نتایج و نشانه های این آسیب ها اگر از همین ساعت برای رفع آن کوششی نشود در سال های آتی مشخص خواهد شد. سرخورده شدن هنرمندان، تخریب و تضعیف واحدهای تولیدی و از همه مهم تر از میان رفتن اعتماد بین متخصصان و کارفرمایان بخشی از این آسیب ها است اما آینده قرار نیست به همین راحتی ما را به سمت ناامیدی سوق دهد چرا که این روزها شنیدن اخبار مربوط به رویداد پیچینگ انیمیشن بارقه امیدی را در دل اهالی این هنر زنده کرده است. شاید این لغت خیلی به خاطرتان آشنا نباشد اما قرار است موانع بزرگی را از سر راه بردارد.

رویداد پیچینگ به جلساتی گفته می شود که در آن تولید کنندگان و خریداران برای رسیدن به تولید مشترک مذاکره می کنند و سعی در کشف استعدادها دارند. یکی از مهمترین اتفاقات در اقتصاد انیمیشن، شفاف سازی فضاست. یعنی بدانیم هزینه ها، برآورد نهایی و غیره  در تولید یک اثر چگونه شناسایی می شود. تا زمانی که به شکل مهندسی و علمی از چند و چون کار مطلع نباشیم امکان تولید اثر قابل قبول فراهم نمی شود و اینها به دست نمی آید مگر با جلسات پیچینگ. در تمام دنیا استعدادیاب ها در حاشیه این جلسات با چشمانی باز استعدادهای کل دنیا را رصد می کنند اما متاسفانه در فضاهای غیر حرفه ای به دلیل اینکه چنین جلساتی وجود ندارد و فقط با لابی گری کارها پیش می رود هم خریداران فکر می کنند فضا محدود است هم تولید کننده فکر می کند سرمایه و پشتوانه ای در این فضا نیست. به همین خاطر برای کسب درآمد خدمات خود را به خارج از کشور ارائه می دهند. امیدواریم بر برگزاری این جلسات انیمیشن ایران هم به شکل حرفه ای تر تولیدات خود را ادامه داده و دنیا موفقیت های بیشتری کسب کند.

آنچه بعد از تولید آثار انیمیشن باید مورد توجه قرار بگیرد محک کیفی محصولات در بستر رقابت است که جشنواره هایی تخصصی را می طلبد. بر اساس همین نیاز کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان یکی از قدیمی ترین جشنواره های حوزه انیمیشن را به نام خود ثبت کرده و از دیرباز تا کنون انیمیشن های بسیاری به جامعه پویانمایی و علاقمندان معرفی کرده است. این جشنواره قدیمی ترین فستیوال انیمیشن ایران است که با هدف گرد هم آوردن انیماتورها و انیمیشن‌های ایرانی و خارجی به همراه نمایشگاهی برای نشان دادن ابعاد کمتر شناخته شده این نوع از سینما راه اندازی شده‌ و در سطح بین الملل برگزار می شود. جشنواره پویانمایی تهران یکی از معتبرترین جشنواره های دنیا است و در واقع جزو ۱۰ جشنواره معتبر جهان در حوزه انیمیشن به حساب می آید. بعد از این رویداد تاثیرگذار، جشنواره های ایرانی دیگری چون فجر، کودک و نوجوان اصفهان، حسنات، نهال، سبز و … در مراتب پایین تر قرار دارند که به داوری آثار پویانمایی می پردازند.