سوره سینما – مریم اکبرلو : تعداد فیلم سینمایی، تلویزیونی و سریال های مهمی که به صورت مستقیم یا غیر مستقیم فرهنگ عاشورا و واقعه کربلا را محور اصلی خود قرار دادند از ۲۰ عدد تجاوز نمی کند و این برای هنری که وجود و بروز خود را مدیون انقلاب اسلامی است و انقلاب مفهومی متباین با ارزش های عاشورایی نداشت ، بسیار تاسف بار است . البته از زوایه ای دیگر می توانیم به آثاری که با الهام از ریشه ها و باورهای عاشورایی در سینمای ما تولید شده اند نگاهی بیندازیم که قطعاً بیشترین کاربرد سینما با این رویکرد در سینمای دفاع مقدس صورت گرفته است؛ اما در حالت کلی در زمره آثار کربلایی به شمار نمی آیند زیرا در این آثار، هیچ خبری از خط اصلی واقعه عاشورا نیست؛ امّا به سبب وجود برخی سکانس ها، اِلِمان ها یا نمادها که مختص فرهنگ عاشورا ست، مخاطب برای لحظاتی با حماسه کربلا گره می خورد. سکانس هایی مانند دسته های عزاداری، تعزیه خوانی، قرائت ذکر توسل به امام حسین علیه السلام در لحظات اوج داستان، آب آوردن فرمانده گردان برای رزمندگان و… در این زمینه می توان به فیلم هایی چون «پرواز در شب» و «افق» مرحوم رسول ملاقلی پور، «حماسه مجنون» جمال شورجه، «بر بال فرشتگان» جواد شمقدری، «نیاز» علیرضا داوودنژاد، «دخیل» داریوش یاری، «هامون» داریوش مهرجویی، «دست های خالی» ابوالقاسم طالبی، «سلطان» داریوش مهرجویی، «راه طی شده» عباس رافعی، «بال های سپید» مهدی هاشمی، «به خاطر هانیه» کیومرث پوراحمد، «بازرس ویژه» منصور تهرانی، «دل شکسته» علی روئین تن و… اشاره کرد.

اما ما در این گزارش باهم به همه این آثاری که خط اصلی آن محوریت عاشورا و پیام آن است نگاهی اجمالی می‌اندازیم .

فیلم سینمایی سفیر / ۱۳۶۰ / فریبرز صالح

نخستین فیلم عاشورایی در سینمای ایران مربوط به سال های اول انقلاب است، سال هایی که سینما می خواست پر و بال بگیرد، سال ۱۳۶۱ . «سفیر» ساخته فریبرز صالح است که در اوایل انقلاب اسلامی و در دوران جنگ تحمیلی ساخته شد و حقیقتاً اثری آبرو دار است که بودجه آن را شهید کلاهدوز تهیه کرده بود. حضور بازیگرانی چون عزّت الله مقبلی، فرامرز قریبیان، کاظم افرندنیا، موسیقی متن قوی، خوش ساختی و لوکیشین های فیلم همگی در باورپذیری داستان به مخاطب کمک می کرد تا فضای پر از خیانت و ناپاکی زمانِ حضرت حسین بن علی علیه السلام را به درستی درک کند. این فیلم تا مدت ها به عنوان یکی از فیلم های مناسبتی در سینماها و تلویزیون به نمایش درمی آمد. «سفیر» در همان سال به عنوان پرفروش ترین فیلم سال لقب گرفت و هنوز هم، هرچند وقت یک بار، در روزهای عزاداری پخش می شود و برخی سکانس های آن هنوز برای بیننده جذاب است. داستان فیلم درباره «قیس بن مسهر» است که وظیفه دارد نامه ای محرمانه از سوی امام حسین علیه السلام به سلیمان خزاعی در کوفه برساند. او در میانه راه به دست راهداران «ابن زیاد»، والی کوفه، دستگیر و به زندان افکنده می شود و پس از حوادثی، سرانجام شهید می شود. خط شکنی «سفیر» مبنای بسیاری از فیلم ها و سریال های تلویزیونی شد. این فیلم با بهره گیری از فیلمنامه ای منسجم ، شخصیت پردازی های قابل قبول و طراحی صحنه و لباس و موسیقی در نوع خود یکی از آثار تاثیرگذر دینی به شمار می رود.

فیلم سینمایی روز واقعه / ۱۳۶۰/ شهرام اسدی

«روز واقعه»،مشهورترین و پر خاطره ترین فیلم سینمایی درباره قیام عاشورا که مستقیماً به روز عاشورا می پردازد. فیلمی که سال هاست به عنوان یک فیلم تأثیرگزار در ایام محرم، روانه آنتن می شود. «روز واقعه» به نویسندگی بهرام بیضایی و کارگردانی شهرام اسدی با بازی «علیرضا شجاع نوری»، «لادن مستوفی» و… درباره جوان نصرانی تازه مسلمان شده ای به نام عبدالله است که در شب عروسی اش صدایی می شنود که دیگران از شنیدنش عاجزند و در گوشش می پیچد که «آیا یاری کننده ای هست که مرا یاری کند؟». عبدالله همان دم بر می خیزد، عروسی را رها می کند و رهسپار کربلا می شود و با جمله «همه حجتِ مسلمانی من حسین بن علی است»، خود را از شهر و مردمانش که از حسینی می گویند که به راه دنیا رفته است، بیرون می کشد و جان خود را به بیابان و شن های داغ می سپارد تا منزل به منزل به دنبال رد پای او باشد و… .

دیالوگ های فاخر اثر ، فیلم برداری ، ساخت موسیقی ، طراحی صحنه و لباس و جلوه های ویژه ای که در زمان خود منحصر به فرد بود ، «روز واقعه» را به تک مهری ای درخشان در آثار دینی مبدل کرد.

سریال روایت عشق / سال ۱۳۶۴ / علاء الدین رحیمی

روایت عشق تقریبا اولین سریال بزرگ درباره کربلا است که درست به خود فاجعه می‌پردازد. این سریال با هزینه ۳ میلیون تومان در سال ۱۳۶۴ ساخته شد. این سریال در بیدخت گناباد جلوی دوربین رفت و برای همین هم اکثر بازیگرانش از اهالی مشهد بودند مثل خود «انوشیروان ارجمند» که نقش ابن سعد را بازی کرد و همین طور مرحوم «رضا سعیدی» که ابن زیاد بود و نقش کوتاه اما موثرش، او را به خیلی‌ها شناساند.

روایت تصویری در این سریال به شدت تحت تاثیر فیلم «محمد رسول‌الله» مصطفی عقاد بود. نقش امام حسین(ع) را دوربین برعهده گرفته بود و خبری از خویشان و یاران امام نبود. سریال، صحنه‌های جنگی چندانی نداشت و اشقیا روی تپه‌ای که مثلا به میدان جنگ مشرف بود برای هم تعریف می‌کردند که چه کسی به میدان آمده و چه می‌کند. اما در میان صحنه‌های ماندگار این سریال، صحنه‌هایی مانند برهنه شدن غلام سیاه(علی اوسیوند)، شهادت حر و شهادت خود امام هم در نوع خودش تازگی داشت.

در صحنه پایانی سریال، دوربین که زاویه دید نگاه امام است در گودال نشسته است و اشقیا با ترس و نیزه و شمشیر به او نزدیک می‌شوند. شمر، عربده کشان و خنجر به دست نزدیک می‌آید و قاب دوربین شکسته و خونین می‌شود. روایت عشق از سریال‌های مهجور و کمتر دیده شده‌ای است که به نسبت زمان ساخته شدنش که در سال‌های میانی جنگ ایران و عراق بود، سریالی قابل تامل است.

سریال شب دهم / ۱۳۸۰ / حسن فتحی

بعد از «روایت عشق» سریال «شب دهم» تقریبا اولین سریال بلند و موفقی است که در گروه فیلم و سریال شبکه یک سیما درباره واقعه عاشورا ساخته شد و در قالب اجرای تعزیه مستقیما به روایت وقایع آن سال ها پرداخت . در «شب دهم» حیدر خوش مرام (با بازی درخشان حسین یاری) از لوطی های یکی از محلات تهران قدیم، دل باخته یکی از شاهزاده های قجری (با هنرمندی کتایون ریاحی) می شود. دختر، شرط ازدواج را اجرای ده شب تعزیه در زمانی که از سوی رضاخان اجرای مراسم مذهبی ممنوع بود، قرار داده بود و حیدر به اتفاق دوستانش، جهت اجرای این خواسته همت می گمارد و…

این سریال که در ایام نوروز پخش می شد مخاطبان زیادی از اقشار مختلف را پای خود نشاند و اثری درخشان در کارنامه حسن فتحی به شمار می رود.

سریال سفر سبز / ۱۳۸۱ / محمدحسین لطیفی

این سریال با داستانی از حسین پاکدل، کارگردانی حسین لطیفی و تهیه‌کنندگی مجید اوجی و بازی پارسا پیروزفر، علی نصیریان، محمدرضا شریفی‌نیا، مجید مظفری، حمیده خیرآبادی، لادن مستوفی، امین تارخ، سارا خوئینی‌ها و… روی آنتن رفت.

داستان این سریال روایت زندگی یک زوج مسیحی بود که در سفری به ایران پسربچه‌ای را به‌عنوان فرزندخوانده با خود می‌برند. این پسربچه زمانی که ۲۵ سال سن دارد با اعتراف پدرخوانده‌اش پیش از مرگ، پی به حقیقت می‌برد و تصمیم می‌گیرد تا به ایران برگردد. بخشی از این وقایع نیز در بستر عزاداری های ایام محرم می گذرد و رفت و برگشت مضمونی فیلم ذهن مخاطب را به خوبی با خود همراه می سازد.

سریال معصومیت از دست رفته / ۱۳۸۲ / داوود میرباقری

یک داستان و شخصیت خیالی در بستر اتفاقی تاریخی. شوذب(امین تارخ)، خزانه‌دار کوفه بود که اوایل از محبان علی(ع) به شمار می‌رفت اما کم کم به دستگاه اموی پیوست و از عوامل حکومت شد. چنین شخصیتی در تاریخ وجود خارجی ندارد اما میرباقری به بهانه آن توانست اتفاقاتی را که قبل از فاجعه کربلا و بعدش در کوفه و دارالاماره این شهر می‌افتاد به تصویر بکشد.

شوذب عملا نقشی در تغییر حوادث کربلا نداشت ولی با بازی درخشان تارخ که خیلی‌ها را یاد «شیخ حسن جوری» سریال سربداران و «ابن سینا»ی سریال بوعلی سینا می‌انداخت و گریم خیره‌کننده «عبدالله اسکندری»، نقش باور پذیری شده بود. فضای تله تئاتری و روایت در فضای بسته که ماجرای مال دوستی و ترس کوفیان را از ابن زیاد(داریوش فرهنگ) نشان می‌داد و تردید و دودلی شوذب را که یار سابق علی(ع) بود و حالا می‌دید که ابن زیاد قصد جان پسر علی(ع) را کرده است.  شوذب اگر چه تلاش می‌کرد تا مانع فاجعه کربلا شود اما تمایل به مقامش و ترس از دست رفتن پستش باعث شده بود تا دستانش بسته شود. میرباقری کوشیده بود تا با ایجاد عشقی مثلثی بین سه دین، شوذب مسلمان، ماریای نصرانی(فریبا کوثری)، حمیرای یهودی(سارا خوئینی‌ها) سرگردانی نقش اول سریال را تشدید کند.

سریال ناتمام ثارا… / ۱۳۸۲ / شهریار بحرانی

پروژه بلندپروازانه‌ای که بعد از ۱۰۰ دقیقه فیلمبرداری و هزینه یک میلیارد و دویست میلیون تومانی متوقف شد. این سریال که قرار بود در ۳۲ قسمت تولید شود به‌دلیل اعتراض بعضی مراجع و علما به نحوه نمایش امام حسین(ع) و واقعه عاشورا، متوقف ماند. «علی لاریجانی»، رئیس وقت سازمان صداوسیما بعد از ۸ ماه، پیش تولید این سریال را در اسفند ۸۱ در بیابان‌های یزد کلید زد.

سریالی که در آن ۵۰ بازیگر مانند «محمدعلی کشاورز»(معاویه)، «جمشید مشایخی»(‌هانی بن‌عروه)، «اکبر عبدی»(ولید)، «عنایت بخشی»(عمر بن سعد)، «رویا تیموریان»(ام البنین)، «شهرام حقیقت دوست»(یزید) و «جعفر دهقان»(حر) بازی می‌کردند. با وجود اینها، این سریال راه به‌جایی نبرد تا با تغییر رئیس سازمان و رفتن بودجه به سمت سریال «مختارنامه» و همین‌طور ساخت فیلم «ملک سلیمان» توسط «شهریار بحرانی» این سریال، پرونده‌ای نیمه مختومه پیدا کند.

سریال فرستاده / ۱۳۸۲ / جواد شمقدری

جواد شمقدری سریال فرستاده را به تهیه‌کنندگی محسن علی‌اکبری برای محرم ۸۲ آماده کرده بود که البته به پخش برای آن ماه نرسید و پس از محرم و در ایام تعطیلات نوروز در شبکه دو پخش شد، اما داستان آن به واقعه عاشورا اشاره مستقیم داشت. سلیمان بن ابی زرین فرستاده امام حسین (ع) به بصره، حامل پیامی از طرف امام به پنج تن از سران بصره بود که پس از ورود به بصره در منزل ماریه بنت عبدالقسین، یکی از دوستداران امام (ع)، اقامت می‌کند و در این میان با به شهادت رسیدن مسلم بن عقیل قصه حال و هوای دیگری پیدا می‌کند. این سریال با بازی حسین یاری، زیبا بروفه و محمود پاک‌نیت روی آنتن رفت و در زمان خودش مخاطبان پر و پا قرصی داشت .

سریال غریبانه / ۱۳۸۳ / قاسم جعفری

سریال «غریبانه» از جمله سریال‌های دیگر تلویزیون در ایام محرم به شمار می‌رود که سال ۸۳ روی آنتن رفت. این سریال را قاسم جعفری کارگردانی کرده بود. حسن جوهرچی، غلامحسین لطفی، حسن اسدی، مهدی سلوکی، پرستو گلستانی، علی منصوری، عزت‌الله مهرآوران و… در این سریال بازی کرده‌اند.

غریبانه درباره رویارویی دو گروه وفاداران کربلا و فراموش‌کنندگان واقعه عظیم عاشوراست؛ افرادی که برای احیای حق و عدالت می‌جنگند و کسانی که قصد قربانی‌کردن عدالت ، به خاطر مصالح شخصی خود دارند.

سریال طفلان مسلم / ۱۳۸۶ /  سید مجتبی یاسینی

این سریال که محصول شبکه الکوثر- شبکه عرب‌زبانان صداوسیماست – واضح و یادآور تعزیه‌ای به همین نام بود. با اینکه کل ماجرای حضور دو پسر مسلم در کوفه و شهادتشان شاید چندان معتبر نباشد (چون گفته شده مسلم بن عقیل به تنهایی و با دو راه‌بلد از کوره‌راهی، راهی کوفه شد و در میان راه، آن دو راه‌بلد از تشنگی مردند و او به سختی خود را به شهر رساند) اما یاسینی سعی کرد از این فضا سریالی تاریخی بسازد که به تبعیت از سریال‌های میرباقری چاشنی عشق سلافه و غلام ابن حارث هم داشت. “طفلان مسلم” با وجود ۹ بار بازنویسی و بازی مؤثر جهانگیر الماسی در نقش قاضی شریح، قاضی کوفه که نقش منفی‌اش خیلی‌ها را یاد نقش منفی‌اش در پس از باران می‌انداخت، در مابقی نقش‌ها دچار افت شد. شاید اوج این افت در شخصیت‌پردازی و قصه‌سازی برای ابراهیم و محمد، دو پسر مسلم بود که نه، چندان همراهی مخاطب را در پی داشت و نه فضای به‌شدت مثبتشان، مخاطب را تحت تأثیر قرار می‌داد.

سریال آخرین دعوت / ۱۳۸۷ / حسین سهیلی زاده

سریالی که در ماشین زمان، زمان حال را به محرم ۶۱ پیوند داده بود و  حسین سهیلی‌زاده سعی کرد از این تلفیق، فضایی متفاوت بسازد. یوسف (فرامرز قریبیان) نماینده سابق مجلس در جاده‌ای به‌طور اتفاقی سر از کوفه سال ۶۱ هجری درمی‌آورد. کوفه‌ای که در آستانه مهمان‌کشی است. این فضا تقریباً شبیه همان فضایی بود که قریبیان در فیلم سفیر (۱۳۶۱/ فریبرز صالح) تجربه کرده بود. او آنجا نقش قیس بن مسهر سفیر امام حسین (ع) را بازی کرد که در کوفه غریبه بود و اینجا در آخرین دعوت هم نقش مردی غریبه در کوفه را بازی می‌کرد. سریال ۱۳ قسمتی سهیلی‌زاده برش‌هایی مداوم بین زمان گذشته، قصه یوسف در کوفه و زمان حال و تلاش نزدیکان یوسف برای پیدا کردن او بود.

فیلم سینمایی عصر روز دهم / ۱۳۸۷ /  مجتبی راعی

در خلاصه داستان فیلم با نقش آفرینی هانیه توسلی و احمد مهران فر آمده است: دکتر مریم شیرازی با گروهی از پزشکان هلال احمر برای کمک به مردم عراق عازم این کشور می شود و تصمیم به جستجو برای یافتن خواهر گمشده اش می گیرد که…

فیلم اگرچه در کربلای امروزی تصویربرداری شده و فیلمنامه لحظات دلنشین خاصی دارد ، اما در روایت کلی توفیق چندانی در جذب مخاطب پیدا نکرد و فقط بهانه ای برای بازگو کردن و یادآوری حماسه عاشورا بود.

سریال مختارنامه / ۱۳۸۸ / داوود میرباقری

پرهزینه‌ترین سریال تاریخ تلویزیون ایران که با هزینه ۳۰ میلیارد تومانی به ماجرای قیام مختار ثقفی و خونخواهی قاتلان دشت کربلا پرداخت. میرباقری در آخرین تجربه سریال‌سازی‌اش برشی تاریخی از سال ۴۱ هجری تا سال ۶۷ هجری داشت؛ یعنی از صلح امام حسن (ع) با معاویه تا کشته شدن مختار. در “مختارنامه” حدود نیم ساعت از صحنه‌های کربلا به تصویر کشیده شده بود که اکثرشان در بهار ۸۸ در روستای طرود در ۱۲۰ کیلومتری جنوب شاهرود ثبت و ضبط شدند. صحنه‌هایی مانند نماز ظهر عاشورا، پیوستن زهیر‌بن‌قین به امام، شهادت وهب، که بعد از شهادت سرش را برای مادرش پرت می‌کنند و مادرش ‌ام وهب آن را برمی‌گرداند، صحنه آب آوردن حضرت عباس و شهادتش که این آخری، سکانسی ۱۱ دقیقه‌ای بود که به دلیل اعتراضات به نحوه نمایش علمدار کربلا هیچ‌وقت پخش نشد تا نقش‌آفرینی کاوه فتوحی در نقش حضرت عباس دیده نشود. با این حال عاشورا و تأثیر فاجعه کربلا در همه قسمت‌های این سریال هویدا بود و میرباقری که بارها نشان داده است در زمینه تولید آثار مذهبی و فاخر بسیار موفق است با جزئیاتی دقیق در دکور و اکسسوار و گریم که بیشتر از ۱۰ میلیارد تومان هزینه در پی داشت توانست پیچیدگی قومی و عقیدتی جهان اسلام و کوفه آن دوران را به نمایش بگذارد. ضمن اینکه میرباقری با خلق شخصیت‌های ماندگار مانند مختار (فریبرز عرب‌نیا)، ابن زیاد (فرهاد اصلانی)، ابن سعد (مهدی فخیم‌زاده)، ابن زبیر (رضا کیانیان) و… نشان داد ید طولایی در خلق این‌گونه شخصیت‌های تاریخی دارد. “مختارنامه” با بیشتر از ۶۰ بازیگر اصلی، ۱۲۰ بازیگر نقش فرعی و دو هزار سیاهی‌لشکر اگرچه انتقاداتی در نحوه نمایش تصاویر کربلا به همراه داشت اما بازپخش آن و استقبال مجدد از سریال نشان می‌دهد این سریال توانسته مهم‌ترین بار تلویزیون ایران را در بخش پرداخت به عاشورا بردارد.

فیلم سینمایی من و زیبا / ۱۳۹۰ / فریدون حسن پور

شبی سرد و بارانی، پیش از آنکه موسی (پرویز پرستویی) که مردی عرق خور و خوش گذران است به خانه برسد، همسرش راحله بر اثر درد زایمان جان می سپارد. موسی در تمام عمر فکر می کند که باعث مرگ راحله شده است. او تمام وجود و عشق خود را پای جعفر (شهاب حسینی) ، تنها یادگار راحله می ریزد. اما ماجرا به همین جا ختم نمی شود و فیلم با اجرای تعزیه به عنوان یکی از مناسک عزاداری امام حسین (ع) گره می خورد و توسل به این حضرت ، شخصیتی از موسی به ما نشان می دهد که توبه ای واقعی کرده و خدا از او پذیرفته ، اما مردم روستا نمی پذیرند و …

پرویز پرستویی، شهاب حسینی و دریا آشوری در فیلم سینمایی «من و زیبا» ایفای نقش کرده اند و با توجه به سادگی و روانی فیلم ، تا حدود زیادی مضمون اثرپذیری برای مخاطب همراه داشت .

فیلم سینمایی رستاخیز / ۱۳۹۲ / احمدرضا درویش

در ادامه مسیری که بی شک داوود میرباقری پرچم دار آن است ، احمدرضا درویش نیز فیلم سینمایی «رستاخیر» را ساخت فیلمی تاریخی و پر هزینه است که به واقعه کربلا و شهادت امام حسین و یارانش پرداخته و از زمان مرگ معاویه تا روز عاشورا و کشته شدن امام حسین (ع) را روایت می‌کند.

داستان «رستاخیز» در باره حماسه عاشورا است که با روایت داستان فرزند «حربن یزید ریاحی» آغاز می‌شود و به قیام امام حسین‌ (ع) و حوادث روز عاشورا می‌پردازد. این فیلم همزمان با برگزاری سی‌ودومین دوره جشنواره فیلم فجر به نمایش درآمد و با تأیید برخی مراجع قم توانست چهره قمر بنی هاشم ابوالفضل عباس را با بازی بهادر زمانی نشان دهد، اما بعد از اکران به دلیل نشان دادن صورت حضرت عباس و چند تن از اعضای خانواده امام حسین (ع) مانع اکران عمومی آن شدند.

در پایان اگر به همه این موارد سریال های چند قسمتی مناسبتی و بعضی قسمت های «شاید برای شما اتفاق بیفتد» و سریال های ظهر شبکه یک سیما و همه سکانس ها و دیالوگ های مربوط به مضمون عاشورا در فیلم های غیر مذهبی را اضافه کنیم ، در مجموع حتی به ۳۰۰ ساعت هم نمی رسد و همانطور که در بالا اشاره کردیم ، این سهم کم ساخت و گیشه و مخاطب برای سینما و تلویزیونی که بعد از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷، وامدار فرهنگ عاشوراست ، آماری تکان دهنده و تاسف بار به شمار می رود.