سوره سینما – محیا رضایی کلانتری : ایرانی جماعت به گفتن و شنیدن ضرب المثل عادت دارد و آنها که ذوق کلام دارند گاها از این گونه بیانی بیشتر استفاده می کنند. در این میان برخی پرکاربردتر هستند و «عقل سالم در بدن سالم» را کمتر کسی است که نشنیده باشد اما حضور برخی انسان های اطراف مان بارها ثابت کرده چه بسیار بدن هایی که به لحاظ جسمی در سلامت کامل نیستند اما تعقل و عملکردشان جمعی را شگفت زده کرده است. این قبیل نازنینان را در ایران با عنوان معلول می شناسند. افرادی که بر اثر ضایعه جسمی، ذهنی، روانی یا توأم، اختلال مستمر و قابل توجهی در سلامت و کارآمدی عمومی شان ایجاد می شود به‌ طوری که استقلال شان را در فعالیت های اجتماعی کمتر از مردم عادی جامعه می کند.

در کشورمان نمونه موفقی از این افراد بسیار داریم که با همت و غیرتشان سدهای بزرگی را از سر راه خود کنار زده اند اما در همین نمونه های مطرح نیز کمتر پیش آمده که نهاد یا مسئولان، کمک های ممتد شایان و در خور شان این عزیزان داشته باشند. اگرچه رسانه های رسمی و غیر رسمی گهگاه به مشکلات و نیازهای این افراد پرداخته اند اما سینما به عنوان یکی از مهمترین رسانه های تأثیرگذار می تواند نقش کلیدی تری در ارتقای توجه جامعه به آنها ایفا کند و از طرفی دیگر عامل هشدار دهنده به مسئولان ذی ربط برای بهبود وضع معیشتی و روحی شان باشد. طی این سال ها برخی از افراد معلول به آثار سینمایی و تلویزیونی دعوت شده اند و توانستند با وجود شرایط سخت و محدودیت هایی که دارند؛ بازیگران قابل اعتنایی باشند. همچنین فیلمسازان متعددی نیز در نقش های اصلی و فرعی، گوشه ای از زندگی و جامعه اطراف شان را به نمایش گذاشته اند که برخی از این نقش ها برای همیشه در خاطره سینما حک شده و در این نوشتار یادآوری می شود.

فیلم های خاطره ساز

از هر کس بپرسید کدام فیلمساز پای مصائب افراد کم توان ذهنی و جسمی را بیش از همه به سینما باز کرده اولین نامی که به زبان می آید پوران درخشنده است. کارگردانی که بخش عمده ای از فعالیت هایش را به حیطه وسیع معلولیت معطوف کرده و در هر یک از آثارش به نوعی نماینده حالات روحی و شرایط زیستی این افراد شده است.

فیلم پرخاطره «پرنده کوچک خوشبختی» که روایتی از دختری ناشنوا بود؛ در میانه دهه شصت بیشتر دیده شد اما درخشنده از اولین فیلم سینمایی خود به نام «رابطه» تا امروز آسیب های اجتماعی را هر بار به طریقی روی پرده نقره ای آورده است. یکی از رسالت هایی که او در فیلمسازی به دوش می کشد اصرار بر نگاه انسانی داشتن به معلولان است. کسانی که فیلم سینمایی «بچه های ابدی» را دیده اند می توانند صحت این ادعا را تایید کنند. معلولیت در تعریف و توصیف گروه وسیعی از کم توانان را شامل می شود که بخش عمده ای از آنها در فیلم های این بانوی کارگردان به درستی مجسم شده اند.

علی حاتمی شهره به سعدی سینمای ایران در فیلم سینمایی «مادر» با طراحی کاراکتر غلامرضا چنان هنرنمایی از وجود اکبر عبدی بیرون کشید که می تواند گفت معلولیت در این کاراکتر به شاعرانه ترین گونه ممکن تصویر شده است و پس از آن با وجود پرداختن برخی فیلمسازان به این قشر؛ هیچکدام نتوانستند در بطن یک درام پر احساس چنین شخصیتی را خلق کنند. غلامرضا کوچکترین فرزند خانواده با مادری زندگی می کند که فردا از این دیار رخت بر می بندد. برادر بزرگتر او محمدابراهیم با هنرنمایی محمدعلی کشاورز فردی خشن و دیکتاتور مآب رفتار خوبی با او ندارد اما مرگ مادر همه را تحت تاثیر قرار می دهد.

البته پیش از آن در وجه دیگری از پرداخت های تاثیرگذار سینمایی، باید به فیلم «مسافران مهتاب» با کارگردانی و بازی مهدی فخیم زاده اشاره کرد. فخیم زاده در نقش نمکی با گریم منحصر به فرد و بازی درخشانش معصومیت معلولان ذهنی را در قلب مخاطب برای همیشه حک کرد. کارگردان، سادگی و خلوص شخصیت این افراد را چنان به تصویر کشید که گاهی ترسناک جلوه می کردند و این همان ترسی است که در اثر ناآگاهی هنوز هم دیگر افراد جامعه در مواجهه با معلولان حسش می کنند. اتفاقا شاید این سینما باشد که با توجه بیشتر به قشر معلول و بالا بردن آگاهی مردم بتواند رفتارهای صحیح را آموزش دهد.

بازیگری که دوبار لباس معلولیت پوشید

نگار جواهریان بازیگر سینما، تئاتر و تلویزیون تا کنون در ۲ فیلم سینمایی چنان نقش آفرینی کرد که افراد عادی قدر سلامتی شان را بدانند. او در فیلم سینمایی «اینجا بدون من» نقش یلدا دختری معلول را بازی می کند که شرایطش تمام فکر و ذکر مادر و برادر را به خود مشغول کرده و همه گرفتار شرایطی غیر قابل فرار می شوند. یلدا در این فیلم دختری مجرد است که مثل اکثر خانواده های ایرانی مادرش آرزو دارد او را در لباس عروس ببیند.

این بازیگر یکسال بعد در فیلم سینمایی «حوض نقاشی» ساخته مازیار میری محصول حوزه هنری با شهاب حسینی همبازی شد. این دو بازیگر نقش زن و شوهری معلول را ایفا می کنند که بعدها با فرزندشان به مشکل می خورند. «حوض نقاشی» نمایش مکرر لحظه های روزمره زندگی است و جواهریان این بار زنی است که باید شرایطش را با فرزند هفت ساله خود در میان بگذارد و مخاطب آرزو کند این بچه درکی بیش از همسن و سالانش داشته باشد.

بازیگری معلول اما پرتوان و با اراده

همانطور که ذکر شد بازیگرانی از جامعه معلولان در سینما حضور دارند که همین حضورشان خط بطلانی است بر واژه ناتوانی. از جمله افرادی که اتفاقا حضور پررنگی هم در سینما و تلویزیون و هم محافل هنری دارد می توان به نام ناصر شهریاری احمدی اشاره کرد که علاوه بر بازیگری، فیلمسازی را نیز تجربه کرده است. این هنرمند با انگیزه در یکی از مصاحبه هایش گفته بود: وقتی به دنیا آمدم برای اولین بار که در بیمارستان خواستند مرا بشویند از دست پرستار افتادم و شانس آوردم که برای آخرین بار توسط غسال شسته نشدم، بر اثر سقوط، لحظه‌ای خون به مغزم نرسید، این اشتباه پرستار باعث شد من فقط ۲۴ ساعت فرصت داشته باشم تا در جامعه افراد سالم زندگی کنم و تمام عمرم را در گروه معلولان باشم.

او درباره انگیزه هایش برای حضور در سینما گفته که می خواهد دنیای معلولان را به جامعه ‌ای که خیلی غریب با این دنیا است، نزدیک کند. ناصر شهریاری همسر و یک فرزند دارد و بیشترین همکاری را با کیانوش عیاری و حمید نعمت الله انجام داده است. البته فعالیت هایش به بازی ختم نشد و این هنرمند با انگیزه اوایل دهه نود اولین فیلم خود را با عنوان «۲۴ساعت» مرخصی جلوی دوربین برد.

اگرچه ناصر شهریاری احمدی توانسته است با تلاش و ممارستش وارد دنیای سینما شود اما در نگاه منطقی و منصفانه این دو ویژگی تنها شرط لازم معلولان برای رسیده به اهداف شان نخواهد بود. چه بسیار افرادی که به خاطر ناتوانی در کوچکترین امور مجبور به دست کشیدن از علاقه های کوچک شان شده اند.

سهم معلولان از سالن های سینما

بنا به دلایل زیرساختی فراوان کشور ما در حوزه سینماسازی نسبت به جمعیت علاقمندش آنگونه که باید به درستی عمل نکرده است. این جمله از همان توجیهاتی است که می توان در نادیده گرفتن سهم معلولان از سالن های سینما نیز به کار برد و همه مان می دانیم که به هیچ وجه منطقی نیست. اگرچه در بخش هنر هفتم به اشکال گوناگون هرچند کم به دغدغه های معلولان اشاره شده اما در بحث سخت افزاری به تعداد انگشتان دست هم موضوع  مورد علاقه هیچ مسئولی نبوده است. در سال های اخیر پردیس های سینمایی با امکانات و تجهیزات فراوان سعی کرده اند تا محیط ایده آل تری برای سینماروها فراهم کنند اما افراد معلول ذهنی و جسمی علی رغم ابراز علاقه و مطالبه شان؛ متاسفانه هنوز هیچ امتیاز قابل توجهی دریافت نکرده اند.