به گزارش سوره سینما، دوازدهمین برنامه «ضیافت» به موضوع «ترجمه قرآن» اختصاص داشت که با اجرا و سردبیری مالک شجاعی، عضو هیات علمی پژوهشکده علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و با حضور غلامعلی حدادعادل رییس فرهنگستان زبان و ادب فارسی سه شنبه شب ۳۱ اردیبهشت ماه از شبکه چهار سیما روی آنتن رفت.

غلامعلی حدادعادل رییس فرهنگستان زبان و ادب فارسی در مقدمه بحث درباره ضرورت ترجمه قرآن گفت: ترجمه قرآن داستان طولانی دارد؛ از همان ابتدای نزول وحی در زمان پیامبر (ص) کسانی بودند که زبان شان عربی نبود و مسلمان شدند و صحبت از این بود که قرآن چگونه به این افراد منتقل شود. بارزترین چهره در این مورد، سلمان فارسی بود و او جزو کسانی است که در تاریخ ترجمه قرآن، نامش بر سر زبان ها است.

وی بیان کرد: مساله تعجب آور در آن دوران این است که از آغاز، یک عده از فقها و علمای دین، ترجمه های قرآن را جایز نمی دانستند و معتقد بودند ترجه قرآن حرام است. وقتی این صحبت ها را می شنویم و بررسی می کنیم، متوجه می شویم این حرف گرچه سطحی است اما انگیزه و دغدغه ای پشت آن است و این افرادی که مخالف ترجمه بودند، عربی بودن را ذات قرآن می دانستند. انگار وقتی زبان عربی از قرآن گرفته شود، قرآن دیگر قرآن نیست. درست مثل اینکه در ارتش، معتقد باشید همه افراد باید با لباس نظامی باشند و سرلشگری که بدون لباس ارتشی بجنگد، سرلشگر نیست.

اولین ترجمه قرآن 

حدادعادل به موافقان ترجمه قرآن اشاره کرد و افزود: در آن زمان، موافقان ترجمه قرآن معتقد بودند که قرآن متعلق به همه مردم زمین است و حتی بیان می کردند خطاب قرآن به همه مردم جهان است و وقتی همه زبان عربی نمی دانند، نباید از این کتاب آسمانی محروم بمانند.

وی در ادامه توضیح داد: نکته مهم این است که این مناقشه در میان علمای اهل سنت وجود داشت و در بین علمای امامیه یا شیعه چنین بحثی سابقه ندارد. این مناقشه تا میانه قرن چهارم ادامه داشت. در زمان امیر نوح بن منصور سامانی، ترجمه قرآن به دست آمد؛ مردم خراسان تقاضای ترجمه قرآن داشتند و نوح بن سامانی نامه ای برای علمای خراسان که اهل سنت بودند، می نویسد و چاره جویی می کند و آنها نیز اجازه به ترجمه می دهند. این ترجمه قرآن، به ترجمه تفسیر طبری معروف است که البته برخی آن را ترجمه رسمی یا استاندارد نامیدند.

رییس فرهنگستان زبان و ادب فارسی با تاکید بر اینکه اولین زبانی که قرآن به آن ترجمه شده، فارسی است، گفت: اولین زبانی که قرآن به آن ترجمه شده، زبان فارسی است و اگر می گوییم زبان فارسی، زبان دوم جهان اسلام است، پر بیراه نگفتیم. در آن زمان ترجمه کار آسانی نبود و امروز هم بعد از ۱۴۰۰ سال، کار آسانی نیست. سلمان فارسی اولین کسی بود که سوره حمد را به زبان فارسی ترجمه کرد. زبان فارسی به قدری قدرمتند بود که قرآن حدود ۵۰ سال قبل از سرودن شاهنامه، ترجمه شده است که «خدانامه» نامیده شد. این ترجمه، گنجینه ای برای زبان فارسی به حساب می آید و بابی برای ترجمه های دیگر شده است.

وی بیان کرد: نوعاً علما قائل به خواندن نماز به زبانی غیر عربی نیستند. اما امروز اجماعی در مجاز بودن ترجمه قرآن بین اهل تسنن و شیعه صورت گرفته است؛ منتها هیچ مترجمی مدعی نیست ترجمه اش، قرآن است؛ چراکه قرآن همانی است که به زبان عربی نازل شده و به همین جهت توصیه می شود ترجمه از قرآن جدا نباشد و در ایران نیز، مقامات رسمی این مورد را روا نمی دانند. به نظر من نیز ترجمه باید در ذیل قرآن باشد.

روند ترجمه فارسی قرآن

حدادعادل با بیان اینکه وسواس مترجمان ابتدایی قرآن بسیار بود، گفت: مترجمانی که در خدمت نوح بن منصور نشستند و قرآن را به فارسی برگرداندند، معادل دقیق کلمات را ثبت کردند مبادا ساختار قرآن به هم بریزد. تنها دغدغه آنها این بود که معادلات دقیق فارسی پیدا کنند و به همین دلیل، گنجینه ای از زبان فارسی را تثبیت کردند اما از نظر ساختار زبان فارسی تابع نحو عربی بودند. همچنین این ترجمه معروف، الگو و سرمشقی برای مترجمان بعدی شد و مترجمان بعدی که قرآن را ترجمه کردند نیز در همان چارچوب اولیه حرکت کردند و کسی جرأت نمی کرد این پارادایم را کنار بگذارد و ترجمه جدیدی ارائه دهد.

وی در توضیح روند ترجمه قرآن از ابتدا تاکنون بیان کرد: ترجمه ها از آن زمان به بعد، به سمت آمیختگی با زبان عربی رفته است؛ به این صورت که ۹۰ درصد ترجمه های اولیه، منطبق با واژه های فارسی بوده اما به تدریج واژه های عربی جایگزین شدند اما برخلاف اینکه ترجمه واژه ها عربی شده، نحو و ساختار به سمت فارسی رفته است. این روند ادامه داشته تا حدود ۹۰ سال پیش، یعنی بعد از مشروطه که زبان فارسی نوعی سادگی پیدا کرد. در این دوران الگوی نویسندگی ساده شد و مدتی در فضاهای روشنفکری و دانشگاهی این سیر ادامه یافت و زمانی که نوبت به ترجمه قرآن رسید، اولین کسی که جرأت این سنت شکنی را داشت و ترجمه روان به دور از حکومت نحو عربی در فارسی را عرضه کرد، مرحوم الهی قمشه ای بود که باید او را پدر همه مترجمان قرآن در دوران معاصر دانست.

این استاد دانشگاه ادامه داد: ترجمه قرآن امروز یک جریان به حساب می آید و نکته مهم این است که با انقلاب اسلامی، انقلابی در ترجمه قرآن ایجاد شد و حداقل در ۴۰ سال گذشته، ۴۰ بار قرآن به فارسی ترجمه شده است و ترجمه قرآن به سمت زبان امروزی می رود.

۹۵ درصد مردم معنای عربی قرآن را متوجه نمی شوند

وی در ادامه درباره لزوم ترجمه قرآن در جامعه امروز ایران بیان کرد: مساله ما این است که بعد از انقلاب کشور به سمت اسلامی شدن رفته است؛ فعالیت های قرآنی پس از انقلاب اسلامی قوت گرفتند اما حدود ۹۵ درصد مردم امروز ایران معنای عربی قرآن را متوجه نمی شوند. بنابراین از جامعه ای که رابطه اش با قرآن این باشد، چه انتظاری وجود دارد. این روند برخلاف اتفاقی است که یک قرن پس از ظهور پیامبر (ص) در جهان اسلام رخ داد که تحول و تمدن در سایه برکت قرآن حاصل شده بود. طوایف قرآنی چنان روحی را در جامعه دمیدند که ثمرات آن هنوز هم دیده می شود. قرآن زیاد خوانده می شود اما باید فکری به حال فهمیدن آن کنیم.

حدادعادل در مورد مشکلات ترجمه های قرآن گفت: با بسیاری از ترجمه ها مواجه بودم که روان نیستند. شاید مترجمان به دلیل اطلاعات بالای تفسیری شان و کم نگذاشتن در ترجمه، از عباراتی در ترجمه استفاده می کردند برای مثال یکی از عیب های ترجمه الهی قمشه ای پرانتزهای طولانی است که در میانه آیه ها آورده شده است و این وسواس، ترجمه ها را از ریخت می اندازد. این ترجمه ها به ضرر قرآن تمام می شود یعنی آنقدر احتیاط دارد که جایی برای فصاحت نگذاشتند.

این مترجم قرآن افوزد: البته باید بگویم اینطور نیست که من اولین کسی بودم که این نکته را متوجه شدم، بسیاری از مترجمان قبل و بعد از انقلاب، در نظر داشتند ترجمه فصیحی از قرآن ارائه کنند و بنده هم یکی از آنها هستم اما من مثل آرش کمانگیر که هر چه توان و رمق داشت در پرتاب تیرش گذاشت، من هم هر چه بضاعت داشتم در این ترجمه گذاشتم و ۹ سال وقت صرف آن کردم، با این نیت که باسوادهای امروز اگر این قرآن عربی را متوجه نشدند، با ترجمه ای روان و ساده روبرو شوند و نمی دانم چقدر در این راه موفق بودم.

وی با اشاره به خاطره ای از مقام معظم رهبری در باره توجه ایشان به زبان فارسی، گفت: حدود سال ۷۲ در سفری به سوی مشهد بودیم که ایشان مطرح کردند که چرا ترجمه قرآن در محافل خوانده نمی شود؟ این دغدغه ایشان، سوالی بود که همیشه همراهم بود و پس از آن از خدا خواستم توفیق پیدا کنم ترجمه ای از قرآن تهیه کنم که روان و قابل فهم باشد. در میانه راه ترجمه بودم که رییس مجلس شورای اسلامی شدم و در ابتدای مراسم مجلس، سنت قرائت ترجمه قرآن را نیز قرار دادم و هنوز هم ادامه دارد. ترجمه خوانی را با این نیت قرار دادم که این سنت در همه محافل کشور رایج شود. امیدوارم در ایران ترجمه خوانی سنت و به عنوان یک عادت و فرهنگ تبدیل شود.

حدادعادل درباره نقش رسانه ملی در فهم قرآن به مردم گفت: توجه صداوسیما در نمایش ترجمه قرآن به صورت زیرنویس خوب است اما کافی نیست. در این مسیر، صدا وسیما از من خواست که ۶۰۴ صفحه ترجمه شده را با آهنگی که خودم باید بخوانم، بیان کنم و بنده همه این ترجمه را خواندم و شبکه افق قبل از اذان مغرب و رادیو فرهنگ نیز قبل از آغاز برنامه اش، این ترجمه را پخش می کنند.

در پایان برنامه، حدادعادل، بخشی از ترجمه سوره نور را در دو نسخه ترجمه خودش و ترجمه تفسیر طبری، اولین ترجمه قرآن به زبان فارسی، قرائت کرد. وی همچنین ابراز امیدواری کرد که با فهم قرآن، عمل به قرآن ترویج پیدا کند و سبک زندگی اسلامی پیدا کنیم تا مسلمانی مان سطحی نباشد.