سوره سینما – از حدود سه دهه قبل که تولید و پخش سریال های مناسبتی برای ماه مبارک رمضان باب شد، اغلب آثار یا در حوزه ماورایی و معناگرا بودند و یا طنز اجتماعی؛ اما از دو سال قبل، سریال های تاریخی و درباره دوران معاصر نیز به مجموعه های نمایشی ماه رمضان راه یافت. «زیرخاکی» از این نظر قابل توجه است که هم یک کار طنزآمیز محسوب می شود و هم تاریخی. شاید به خاطر این رویکرد تازه پربیننده ترین سریال در ماه رمضان سال ۹۹ شده است.

جلیل سامان که پس از ۱۰ سال فعالیت مستمر در تولید سریال تلویزیونی حالا دیگر از باتجربه های این عرصه محسوب می‌شود، این بار نیز در زمینه مورد علاقه خودش، یعنی تاریخ انقلاب و سال های پایانی رژیم پهلوی دست به ذوق آزمایی زده است. آثار قبلی وی، یعنی «ارمغان تاریکی»، «پروانه» و «نفس»، لحنی جدی و تراژیک داشتند، اما سریال جدید وی در قالب طنز است.

«زیرخاکی» تجربه تازه ای در زمینه کمدی موقعیت در سریال های سیما به حساب می آید. طی سال های گذشته، اغلب سریال های طنز به سمت کمدی کلامی رفته بودند. اما مدتی است که بار دیگر شاهد احیای کمدی موقعیت هستیم که «زیرخاکی» هم یک گام جدید در این زمینه است.

داستان «زیرخاکی» درباره فریبرز (با بازی پژمان جمشیدی) است که در پی گنج و عتیقه، به حفاری در زمین های مختلف مشغول است. اتفاقاتی باعث می شود تا او به طور تصادفی توسط ساواک بازداشت و شکنجه شود…

همان طور که از این خلاصه داستان مشخص است، «زیرخاکی» قصه ای فانتزیک و مخاطب پسند دارد. آنچه بستر اصلی ایجاد طنز و همچنین مفاهیم اجتماعی و تاریخی این سریال شده، تضاد شخصیت محوری داستان با موقعیت های سیاسی و امنیتی است که در آن گرفتار می آید. اینکه یک فرد ساده و عامی و بی ارتباط با فعالیت های انقلابی، تبدیل به سوژه مهمی برای دستگاه امنیتی وقت می گردد، موتور محرکه طنز در این سریال است. ساختار «زیرخاکی» به گونه ای طراحی و ترسیم شده است که قبل از هر چیز، موجب جلب توجه و جذب رضایت عموم مردم از هر قشر و سنی می گردد. اما با این حال، نمی توان ارزش های محتوایی این سریال را نیز نادیده گرفت. «زیرخاکی» در عین اینکه یک سریال سرگرم کننده و مفرح است و می تواند دقایقی مخاطب را به خنده وادارد، اما اطلاعات تاریخی و سیاسی مهمی هم دارد.

اصلی ترین ارزش محتوایی «زیرخاکی» بازسازی دقیق و عمیق سال های میانی دهه ۵۰ است. این کار از آنجا مهم است که بازسازی آن دوره بسیار دشوار است. چون برای بازسازی اوائل دوره پهلوی و یا زمانه قاجار می توان به شهرک سینمایی غزالی مراجعه کرد و اگر موضوع سریال به دوران قدیمی تر مثل دوران صدر اسلام برگردد می توان با ابزارهایی، آن دوره را بازسازی کرد. اما برای به نمایش درآوردن شهر تهران در سال های دهه ۵۰ یا ۶۰ وضعیت خیلی پیچیده است. چون الان دیگر خیابان ها و معابر و حتی ظاهر آدم ها نیز با آن زمان کاملا متفاوت و دگرگون شده است. خیلی از فیلم ها و سریال هایی هم که درباره آن دوران ساخته شده بودند، گاف هایی داشتند. اما «زیرخاکی» در این زمینه بسیار نزدیک به واقعیت است. طوری که نسل های قبل می توانند خاطرات آن دوران را با این سریال مرور کنند و نسل جدید هم با شکل و شمایل جامعه در آن عصر آشنا می شوند. حساسیت و وسواس سازندگان «زیرخاکی» تا حدی بوده که حتی در جزئی ترین چیزها نیز به واقعیت وفادار مانده اند. یکی دیگر از علل دشواری بازسازی محله های جنوب تهران اواسط دهه ۵۰ در این سریال، تعدد لوکیشن های سریال است. اگر مکان هایی که این سریال در آن ها به تصویر کشیده شده است به یک یا دو خیابان یا منطقه محدود می شد، کار ساده تر بود. اما همان طور که می بینیم، صحنه های این سریال در نقاط مختلف تولید شده است. همین هم باعث شده تا فضاسازی صورت گرفته در آن، باورپذیرتر باشد.

این سریال به حضور مستشاران و نظامی‌های آمریکایی در ایران نیز می پردازد اما به ساواک به طور ویژه پرداخته است. صحنه های شکنجه و آزارهای غیرانسانی افراد بی گناهی که به اشتباه یا به دلیل یک انتقاد ساده به زندان افتاده بودند، واقعیت را درباره دستگاه امنیتی رژیم پهلوی به خوبی نشان می دهد. با این حال، بازنمایی این صحنه ها با لحنی طنزآمیز منجر به تلطیف متن سریال شده است.

یکی دیگر از ویژگی های خاص سریال «زیر خاکی» روایت دوران انقلاب از زاویه نگاه مردم است. اغلب سریال هایی که درباره انقلاب و یا عصر پهلوی ساخته شده بودند، فعالیت گروهک ها، مبارزان و یا سیاستمداران را در بر می گرفتند. اما «زیرخاکی» به زندگی مردم عادی در آن زمان پرداخته است. این بار، محور یک سریال انقلابی، خانواده ای است که ازقضا هیچ نسبتی با مبارزه و فعالیت سیاسی ندارد اما به طور ناخواسته به متن انقلاب کشانده می شوند.

در سریال «زیرخاکی» بازیگرانی با کوله باری از تجربه حضور دارند؛ بازیگرانی که کارنامه پرباری در نقش های کمدی دارند و وزن این سریال را در حوزه بازیگری افزایش داده اند. پژمان جمشیدی، گوهر خیراندیش، ژاله صامتی، هادی حجازی‌فر، اصغر نقی زاده، نادر فلاح و … بازیگران این سریال هستند.