سوره سینما – محمدجواد اتابکی * : فرهنگ برنامه‌ای شامل قواعد مشترک است که بر رفتار اجتماع یا جامعه حاکم اثر گذار است و حاوی مجموعه ای از ارزش‌ها، عقاید و آدابی است که اکثر اعضای اجتماع در آنها سهیم اند.(روانشانسی عمومی، کرول وید، صفحه ۳۰۵)

فایل صوتی قسمت اول «مخاطب خاص»

در ابتدا لازم است بدانید برای درک داستان «تل‌ماسه» حتماً جستجویی ویکی‌پدیایی در مورد کتاب اصلی و داستان آن انجام دهید. «تل‌ماسه» فیلمی است که سعی دارد حال و هوای شرقی را در قالب فیلمی امریکایی نشان دهد. فیلم، اقتباسی از کتابی به همین نام نوشته فرانک هربرت است. هربرت این کتاب را با الهام از نشانگانی در فرهنگ شرق بخصوص فضای فرهنگی اسلام نوشته است. کتاب و فیلم نشانگان مشترکی با جهان‌بینی اسلام دارند اما این اشتراکات تنها اشتراک در لفظ است نه معنا، زیرا معنای نمادها متأثر از فرهنگ‌هایی است که در آن نمادها رشد و پرورش‌یافته‌اند و با تغییر فرهنگ، معنای این نشانه‌ها تغییر خواهد کرد.

فرهنگ‌ها نتیجهٔ سیر و روند تاریخی گروه‌های انسانی است که باتوجه‌به مقتضیات اقلیمی و اندیشه ای طی کرده‌اند. فرآورده‌های فرهنگی تابعی از فرهنگ‌هایی است که در آنجا شکل گرفته اند. بنابراین خوانش‌های درون فرهنگی برای فهم فرآورده‌های فرهنگی امری حیاتی است. یکی از مهم‌ترین فراورده‌های فرهنگی مدرن، سینما است. سینما با استفاده از ابر پیرنگ‌ها (۱) که میان جوامع بشری مشترک است و مردم با این راویت ها آشنایی دارند، معانی جدید واژگان و نشانگان مشترک فرهنگی را باز تعریف می‌کند. سینما با نمایش دادن و داستان گویی خاص خود، نشانه‌های مشترک با فرهنگ‌های دیگر را باز تعریف و در یک فرآیند زمان‌مند معانی فرهنگی خود را جایگزین معانی فرهنگ‌های مختلف کرده است. به همین دلیل امروزه نسلی از مردم با فرهنگ‌های بومی مختلف، وجود دارند که سلایق و نوع نگاه شان به امور مشابه است.

هنگام تفسیر و نقد فیلمهایی که با ابرپیرنگ های بومی ما قرابت معنایی دارد باید توجه داشت که این دو سطح را با یکدیگر خلط نکرد؛ یک سطح مربوط به مرجع ابرپی‌رنگ در فرهنگی است که فیلم با توجه به آن ساخته شده و سطح دیگر مربوط به اشتراک معنایی این ابرپی‌رنگ با فرهنگ بومی است. در تحلیل فیلم باید به این نکته توجه نمود که خواستگاه اثر کدام فرهنگ است و اگر فیلم گزاره‌های مشترکی با فرهنگ دیگری داشت، اولویت با سیاق فرهنگی خواستگاه فیلم است. فیلمساز با توجه به فرهنگی که در آن رشد کرده است به روایت‌ها و نشانه‌ها درون فیلم معنا می‌دهد. البته هر فیلم در ساختار تاریخی و فرهنگی متفاوت، ممکن است معناهای مختلف و حتی متضاد با معنای اولیه پیدا نماید و این نکته تفسیر فیلم‌هایی که پی رنگهای مشترک با فرهنگ‌های دیگر را دارند، سخت‌تر می‌کند.

منجی و دستوپیا، بعنوان یکی از پیرنگ‌های روایت در فیلم «تل‌ماسه» مورد توجه سینما گران قرار داشت. در فرهنگ غربی منجی مانند فرهنگ ادیان ابراهیمی معنا و مفهوم متعالی ندارد. در فرهنگ غربی منجی بعنوان انسانی متعالی جایگاهی ندارد، زیرا مهم‌ترین ویژگی مدرنیته تهی کردن جهان از تمام شئون و تحویل بردن این شئون ذیل کمیت است و ناجی بشریت نیز از این ویژگی مستثنی نیست. در فرهنگ غرب منجی و نجات‌دهنده انسان‌ها از دستوپیا، امری فانتزی است.

منجی در این نگاه اَبَر انسانی با قدرت‌های خارق العاده مادی است که با انسان متعالی از منظر دینی، تفاوت ماهوی دارد. تصور فیلم «تل‌ماسه» در مورد منجی ابر انسانی است که توسط انسان‌های دیگر تولید می‌گردد. گروهی به نام «بنی جزیره» سالیان سال با اصلاح نژاد در صدد رسیدن به منجی آخرالزمان هستند و این کار به هیچ عنوان در جهت رسیدن به یک زندگی متعالی یا فردی متعالی از نظر معنوی نیست. این گروه منجی را ابر انسانی می‌دانند که توانایی‌های بیشتری نسبت به دیگر انسان‌ها دارد و این نقاط قوت از سنخ فضایل انسانی نیست. هدف این منجی تعالی بخشیدن به انسان نیست بلکه فقط نجات او از دست حاکمی ستمگر است. در سمت مقابل، منجی در فرهنگ دینی فردی متعالی است که توسط خداوند برگزیده شده تا با نشان دادن ظرفیت واقعی انسان‌ها، انسان‌ها را به سمت فضایل اخلاقی و معنوی راهنمایی کند و آگاهی داشتن، از مهم‌ترین ارکان انتظار منجی است.

در تحلیل فیلم «تل‌ماسه» لازم است دقت شود، مانند نگاه فیلم به منجی و نگاه فرهنگ دینی ما، میان معنای نمادها در فرهنگ غربی و فرهنگ ما خلط صورت نگیرد. همچنان که شاعر می‌گوید: «دانه فلفل سیاه و خال مه رویان سیاه/ هردو جانسوزند، اما این کجا و آن کجا»

نکته مهم و حائز اهمیت برای تفسیر این گونه فیلم‌ها همان گونه که پیش‌تر توضیح داده شد، این است که اول معنای نشانه‌ها و علامت‌ها در فرهنگ مبدأ مورد توجه قرار گیرد و سپس نمادهایی که اشتراک دارند با توجه به معنای فرهنگی ما معنا شوند. در نتیجه می‌توان ادعا کرد «تل‌ماسه» در مورد منجی از نگاه دنیای مدرن است نه از دید اسلام، موضوعی که لازم است توسط اندیشمندان و صاحب نظران مورد توجه قرار گیرد.

* پژوهشگر حوزه فلسفه و سینما

(۱) هر فرهنگ بومی ابر پیرنگ های خاص خودش را دارد و برخی از این نسخه‌های بومی شده‌ی ابر پیرنگ‌های جهانیاند. (سواد رروایت، اچ. پورتر ابوت، رویا پورآذر، نیسام اشرفی، ص ۹۶)

دانلود فایل صوتی قسمت اول «مخاطب خاص»