محمدعلی شعبانی؛ مستندساز در گفتگو با سوره سینما از هفته هنر انقلاب و هنر متعهد صحبت کرد و گفت: هنر متعهد هنری است که برگرفته از تخصص باشد. این روزها اصطلاح غلطی که جا افتاده، این است که اگر هنرمندی متعهد باشد هر چیزی را به هر زبانی می‌گوید اما در اصل اگر هنرمند طی سال‌های فعالیت خود تخصصی را فرانگرفته باشد، متعهد نیست. از منظر من تعهد از تخصص آغاز می شود و اصلا نمی توان ادعا کرد که آدم متعهد بدون تخصص وجود دارد.

وی ادامه داد: اینکه در سال‌های ابتدایی انقلاب به دلیل شرایط نابسامان هیچ‌چیز تخصصی نبوده، یک امر طبیعی است اما اکنون ۴۰ سال از انقلاب و آن شرایط بحرانی می‌گذرد و ما باید پس از این‌همه سال شاهد این باشیم که همه متعهدها، متخصص شده باشند. در نهایت باید بگویم که مسئله امروز هنر متعهد؛ تخصص و فرم و چگونگی بیان آن است.

* برای هنر نمی‌توان لایحه نوشت

کارگردان مستند «سنت شهادت» در پاسخ به این سؤال که آیا سینمای متعهد از دل حقیقت هنر بیرون می‌آید، توضیح داد: ما قصه‌های بومی زیادی داریم که یا برای جنگ ۸ ساله هستند، یا انقلابی‌اند، یا در مورد به شخصیت‌های مهم و در کل هرآنچه که به این خاک برمی‌گردد؛ اما ابتدا باید از هنرمند سؤال کنیم که به چه چیز متعهد است، با چه چیز عهد بسته و از چه منظر به هنر متعهد می‌نگرد، آن زمان است که می‌تواند در مورد شخصیت‌ها، هنرمندان و حتی قصه‌های اساطیری اثری را خلق کند.

وی ادامه داد: این روزها به‌محض اینکه نامی از تعهد می‌آید همه احساس می‌کنند که باید از ارزش‌های مشخصی صحبت کنند اما این‌گونه نیست، برای هنر نمی‌توان لایحه نوشت. هنر یک امر جوششی است و همانند جنگل و دریا یک پدیده محسوب می‌شود و گلخانه‌ای نیست که آن را پرورش دهیم. مثل شهید آوینی یا جلال آل‌احمد که همه زاده شرایط روزگار خودشان بوده‌اند. باید نگاه کنیم چه چیزی برایمان تعهدآور است و به چه چیزهایی متعهد هستیم. ما میراث‌دار یک جریان تاریخی هستیم و نباید آن را نادیده بگیریم و آن چیزی که از دل این تاریخ بیرون می‌آید به آن هنر متعهد می‌گوییم.

* فرم «روایت فتح» شاعرانه است و فضای آوینی متعلق به خود او …

شعبانی در مورد هنر نهفته در مستندهای شهید آوینی توضیح داد: وقتی به این موضوع متمرکز می‌شویم که آوینی کجا هنرمندانه عمل کرده است، از او می‌آموزیم. آنچه که خودش می‌گوید و چیزی که به نام هنر از صحبت‌های او می‌توان استخراج کرد، متن، نثر و فرمی است که برای مستندهایش انتخاب می‌کرد.

وی افزود: مرحوم فروغ فرخزاد مستندی با عنوان «خانه سیاه است» را برای اولین‌بار به‌عنوان یک مستند شاعرانهٔ انتزاعی نمایش داد که آوینی نیز همین فرم مستند را با گونه شاعرانگی انتخاب کرد که البته به‌مراتب بهتر و قوی‌تر از مستند فرخزاد بود. فرم «روایت فتح» شاعرانه است و فضای آوینی متعلق به خود هنرمند است. آوینی تفسیر و روایت خود را از حادثه منعکس می‌کند. وقتی نگاه این شخص به جنگ را می‌بینید، متوجه می‌شوید که او اهل مطالعه است و کارش از دیروز و امروز شروع نشده بلکه سال‌ها مطالعه کرده و همین نگاه وام‌گرفته از مطالعه او، «روایت فتح» را شکل می‌دهد. فرایند ساخته‌شدن پیکرهٔ این هنرمند بسیار حائز اهمیت است. فرم، زیبایی و لحن شاعرانگی در آثار شهید آوینی بسیار زیبا تصویر شده که این نکات، آثار و تفکر او را یک‌سروگردن از هم‌دوره‌ای های خودش بالاتر نشان می‌دهد.

* ژانر دفاع مقدس، ژانر ثبت شده ایران در دنیا است

این مستندساز با اشاره به تعهد سینمای انقلابی پس از پیروزی انقلاب اسلامی بیان کرد: تنها ژانری که کشور ایران توانسته در سینما به نام خود ثبت کند ژانر دفاع مقدس است. آن چه که ما داریم سینمای دفاع مقدسی است که برگرفته از یک دفاع زیبا و جذاب است و فیلم ساختن راجع به آن و فرشتگانی که در این راه به شهادت رسیدند بسیار لذت‌بخش است. خیلی باید خوشبخت باشیم که بتوانیم درباره دفاع مقدس فیلم بسازیم. ما در این زمینه پدیده‌های زیادی داریم از جمله ابراهیم حاتمی‌کیا، از جمله بهروز افخمی و یا مرحوم رسول ملاقلی‌پور، این‌ها رزمنده بوده‌اند. کسی چون حاتمی‌کیا برای تیر زدن به عراقی‌ها رفته اما در حین جنگ متوجه می‌شود که رسالت مهم‌تری نیز وجود دارد و آن هم فیلمسازی و به‌تصویرکشیدن همین اتفاقات برای آیندگان است. از طرفی رسول ملاقلی‌پور تعریف می‌کرد که سوادش کم است اما وقتی وارد سینما شده در این فضا نفس کشیده به این نتیجه رسیده که باید فیلم بسازد.

شعبانی اضافه کرد: این یک معجزه است که این‌همه هنرمند از دل جنگ بیرون می‌آیند، چیزی که امام خمینی (ره) می‌گویند که «جنگ برای ما یک نعمت بود» از همین منظر است که ملت و امت را با هم یکی کرد و از دل آن هنرمندان بی‌نظیری استخراج شدند. اما مدیریت فرهنگی‌مان می‌تواند این نگاه را از ما بگیرد، آن هم با ساخت آثار سفارشی که هر بار دیده‌ایم چه لطمه‌هایی به پیکر هنر انقلابی ما وارد کرده‌اند. به نگاه من این هنرمندان متعهد باید در فضای خودشان و در بستری که برای خودشان تعریف کرده‌اند؛ کار کنند تا آن شاعرانگی در کارهایشان حفظ شود. اشکالی که وجود دارد این است که ما می‌خواهیم آوینی‌ها، حاتمی کیاها و ملاقلی پورهای جدید خلق کنیم اما چرا باید این کار را انجام دهیم؟ مگر آن‌ها را نداریم؟ چرا باید سعی کنیم باقی هنرمندان را شبیه به آن‌ها کنیم؟

وی افزود: مردم ما نه با جنگ مشکلی دارند و نه با شهدا، آن‌ها فقط به دنبال دیدن یک فرم جدید هستند. باید قبول کنیم که مخاطبان ما همیشه دو قدم از مدیران و هنرمندان جلوتر بوده‌اند و ما باید خودمان را با سطح سلیقه مردم که خیلی جلوتر است تنظیم کنیم.

* شرایط خوبی در سینمای دینی نداریم

محمدعلی شعبانی در خصوص تفاوت سینمای متعهد و سینمای دینی نیز عنوان کرد: تفاوت این دو در لفظ است. سینمای دینی یک سینمای جهانی است و در آثار دنیا نیز دیده می‌شود. ما در دنیا فیلم‌هایی در خصوص حضرت نوح و یا عیسی مسیح داریم که همه از دستهٔ سینمای دینی هستند اما فکر می‌کنم سینمای دینی در ایران اوضاع بدتری نسبت به سینمای متعهد و انقلابی ما دارد و در این زمینه عقب هستیم اما در سینمای جنگ بهتر عمل کرده‌ایم.

وی افزود: مسئله اصلی مسئله زیست است. اگر سینمای دینی می‌خواهیم پس باید اتمسفر و فضایی که تنفس می‌کنیم هم دینی باشد. به‌عنوان‌مثال می‌گویند اگر می‌خواهید کودکان شاد باشند فضایش را شاد کنید! در نتیجه اگر فضای ما به سمت فضای دینی سوق یابد قطعاً سینمای دینی خوبی هم خواهیم داشت. اگر فضا را معطر کنیم فیلم‌هایمان هم خوش رایحه می‌شوند و ما به‌عنوان متولیان وظیفه داریم این فضا را ایجاد کنیم.