سوره سینما – هدیه حدادی‌اصل: بدون شک واقعه کربلا و عاشورا بزرگ‌ترین واقعه تلخ تاریخی برای مسلمانان و شیعیان دنیا است، واقعه‌ای که هرسال با یک شور و حال حسینی عزاداری گسترده‌ای برای آن برگزار می‌شود. اما جدای از عزاداری کردن، نوحه‌خوانی‌ها، تعزیه‌ها، دسته‌ها و هیات‌ها، ابعاد وسیع‌تری نیز وجود دارد، ابعاد و پیچیدگی‌هایی که شاید کودکان و نوجوانان ما و حتی برخی از بزرگ‌سالان از آن بی‌اطلاع هستند. رخدادهایی که در صحنه کربلا اتفاق افتاده و جزییات و تلخی‌های آن، می‌تواند با به تصویر کشیدن، یک سند تاریخی برای مخاطبی باشد که شاید با تماشا کردن ارتباط بیشتری برقرار می‌کند تا خواندن آثار مکتوب!

با وجود حجم بالای تولیدات مناسبتی در تلویزیون اما تاکنون تولیدات عاشورایی و محرمی به‌اندازه‌ای نبوده که بتوان از آن دفاع جانانه‌ای کرد، شاید کمبود این تولیدات را بتوان به‌واسطه هزینه بالایی که تولید آثار تاریخی آن هم با این ابعاد دارند، دانست اما این موضوع با وجود اهمیتی که دارد، بهانه درستی برای عدم تولید اثر در مورد امام حسین (ع) و یارانش نیست. اینکه چند سالی است تلویزیون در این مورد اثری تولید نکرده و هر سال با شروع ماه محرم شاهد پخش مجدد سریالی چون «مختارنامه» هستیم بدون شک ضعف و کم‌کاری تلویزیون را عیان می‌کند.

حال با وجود تمام کم‌کاری‌ها در این زمینه اما سریال‌هایی هم ساخته شده‌اند که بار درام موجود در واقعه کربلا را به‌خوبی تصویر کرده‌اند و توانسته‌اند با مخاطب ارتباط عمیقی برقرار کنند. البته سریال‌هایی که چندین سال از تولیدشان می‌گذرد و حالا دیگر به حافظه تاریخ تلویزیون پیوسته‌اند! ازاین‌رو شاید بتوان سریال‌های عاشورایی را به سه دسته تقسیم کرد: سریال هایی که به خود واقعه عاشورا و تاریخ آن می پردازند مانند سریال «مختارنامه»، سریال‌هایی که در گذشته و با محوریت تعزیه خوانی تولید شدند مانند سریال «شب دهم» و سریال‌هایی که به عزاداری های محرمی در زمان حال می‌پردازند مانند سریال «یلدا».

در طول تاریخ سریال‌سازی بوده‌اند سریال‌هایی که در قالب این سه گروه تولید شده اند اما اینکه کدام یک از آن ها ماندگار و پربیننده شده اند، تامل برانگیز است. آیا اساسا این سوژه مهم تاریخی دست مایه تولید آثار فاخری قرار گرفته است؟ آیا تولیدکنندگان به صورت دغدغه مند به این واقعه مهم تاریخی پرداخته اند؟ و سوال مهمتر در این زمینه اینجاست که اگر قرار است حماسه کربلا و فرهنگ عاشورایی را به‌واسطه آثار تصویری درک کنیم و بشناسیم، چه گزینه‌هایی پیش‌روی ما قرار دارند؟ با مروری بر آثار تولید شده در این زمینه می توان به این سوالات پاسخ داد و با نگاهی به سطح کیفی هر کدام از آن ها می توان نتیجه گرفت که به جز تعدادی انگشت شمار باقی آثار نتوانسته اند به خوبی به این واقعه ادای دین داشته باشند.

در این گزارش و به مناسبت تاسوعا و عاشورای حسینی قصد داریم مروری بر چند سریال پربیننده و محبوب با محوریت محرم داشته باشیم.

*سریال «روایت عشق»

مجموعه‌ای تلویزیونی «روایت عشق» به کارگردانی مشترک علاءالدین رحیمی و زنده‌یاد انوشیروان ارجمند، تولید شد و به عنوان اولین سریال عاشورایی بعد از انقلاب در سال ۱۳۶۴ از شبکه یک سیما به نمایش درآمد. این مجموعه سال های متمادی، همزمان با فرا رسیدن ماه محرم روی آنتن می‌رفت.

«روایت عشق» در کنار روایت حوادث کوفه تا پیش از قیام عاشورا، حرکت کاروان امام حسین(ع) به سمت کربلا و فجایع روز عاشورا را به تناسب بضاعت آن روزها در قالب تلویزیون به تصویر درآورد. زنده‌یاد انوشیروان ارجمند، روانشاد مهین دیهیم، علی اوسیوند از جمله بازیگرانی هستند که در این سریال به ایفای نقش پرداختند.

*سریال «شب دهم»

«شب دهم» به کارگردانی حسن فتحی است. سریالی که می توان به جرات ادعا کرد یک انقلابی جدید در تولید سریال های با مضمون محرم بود. داستان حیدر خوش مرام و ماجرای عاشقی او!

داستان این سریال در اواخر حکومت رضاشاه در تهران رخ می‌دهد. فردی به نام حیدر خوش‌مرام که از لات‌های تهران قدیم است، خواهان ازدواج با دختری از تبار قاجار می‌شود و آن دختر شرط ازدواج با حیدر را اجرای تعزیه در ده شب ماه محرم قید می‌کند، آن هم در شرایطی که حکومت تعزیه ها را جمع می کند و تعزیه خوانی یک تخلف بزرگ محسوب می شود! اتفاق‌هایی که در جریان تعزیه برای حیدر رخ می‌دهد شخصیت او را دگرگون می‌کند و حیدر برای برگزاری ده شب تعزیه همه موانع را به جان می خرد. عشق به امام حسین (ع) در شخصیت حیدر خوش مرام به اندازه ای محسوس می شود که حتی با وجود خواهش های دختری که عاشقش شده مبنی بر این که از ادامه دادن تعزیه خوانی دست بردارد اما او قبول نمی کند و تصمیم راسخ دارد که هر ده شب را تعزیه اجرا کند تا در نهایت در اجرای شب دهم با هجوم ماموران دولتی روی صحنه کشته می شود.

«شب دهم» به کارگردانی حسن فتحی در ماه محرم سال ۱۳۸۰ که همزمان با نوروز بود، روی آنتن رفت. حسین یاری، کتایون ریاحی، رؤیا تیموریان، ثریا قاسمی، پرویز پورحسینی، محمود پاک‌نیت، اکرم محمدی و پرویز فلاحی‌پور از بازیگران این سریال هستند.

*سریال «معصومیت از دسته رفته»

داود میرباقری با تولید سریال «معصومیت از دست رفته» نشان داد می شود با یک قصه نه چندان پایبند بر تاریخ هم به فرهنگ عاشورا نزدیک شد. با همین باور، داود میرباقری یکی از شخصیت‌های فرعی تاریخ یعنی شوذب را محوریت قرار داد و از طریق روایتی عاشقانه، اتفاقات جهان اسلام در سال ۶۱ هجری را به تصویر کشید. این سریال با اینکه مستقیما به واقعه عاشورا نمی پردازد اما در همان سال های در واقع این سریال مستقیما به عاشورا نمی‌پردازد اما در همان سال‌های ۶۱ هجری روایت می شود.

میرباقری در این سریال قصد داشت ظلم و فساد دستگاه بنی امیه را با تصویر کردن یک روایت عاشقانه درماتیک کند و این یعنی نشان دادن ابعاد وسیعتری که موجب رخ دادن واقعه عاشورا شد.

داستان این سریال، به سده نخست هجری برمی‌گردد و با محوریت شخصیتی به نام شوذب شکل می‌گیرد. شوذب از یاران علی است و اکنون خزانه‌دار کوفه و امویان شده‌است. میرباقری شوذب را در میانه عشق بین دو زن به نام های ماریا (که زمانی مسیحی بوده است) و حمیرا (که یهودی بوده است) ترسیم می‌کند.

«معصومیت از دسته رفته» در سال ۱۳۸۲ تولید شد و یکی از چرطرفدارترین سریال های آن زمان بود.

امین تارخ، فریبا کوثری، سارا خوئینی‌ها، داریوش فرهنگ، امین زندگانی، حدیث فولادوند، مرضیه برومند، داوود رشیدی، اکبر عبدی، سیاوش طهمورث، سعید نیکپور، رضا رویگری، انوشیروان ارجمند، فریده سپاه‌منصور، سروش خلیلی، محسن قاضی مرادی گروه بازیگران این سریال را تشکیل داده اند.

*سریال «مختارنامه»

بعد از تولید سریال «معصومیت از دست رفته»، داود میرباقری تصمیم گرفت سریال عظیم تری را تولید را تولید کند که واقعه کربلا را به شکل جدی تری به تصویر بکشد. سریالی با عنوان «مختارنامه» که یکی از مهمترین سریال‌های تاریخی و فاخر تلویزیون است و برای سال ها توانست روی دست سریال‌های بزرگ پیشین خود بلند شود.

میرباقری با معرفی شخصیت مختار در این سریال توانست عاشورا را به شکل جذابتری به نمایش درآورد. به جرات می توان گفت این سریال در میان سریال‌های مذهبی و تاریخی که تا به امروز در تلویزیون تولید شده اند، باورپذیری بیشتری را در مخاطب ایجاد کرده است.

از سال ۱۳۸۹ که «مختارنامه» از تلویزیون پخش شد، هر سال به عنوان سریال مناسبتی در ایام محرم از صدا و سیما پخش می شود و جالب این است که با وجود این تعداد تکرار اما هنوز هم مخاطبان جدی خود را دارد.

فریبرز عرب‌نیا، مهدی فخیم‌زاده، فرهاد اصلانی، رضا کیانیان، نسرین مقانلو، محمد فیلی، فریبا کوثری، رضا رویگری، ماه‌چهره خلیلی، ولی‌الله شیراندامی، ژاله علو، بهرام شاه‌محمدلو، ابراهیم‌آبادی، گوهر خیراندیش، شهرام حقیقت‌دوست، الهام حمیدی، صدرالدین حجازی، حدیث فولادوند، آهو خردمند، ویشکا آسایش، داوود رشیدی، امین زندگانی، فرخ نعمتی، پرویز پورحسینی، بهنوش طباطبایی، عنایت شفیعی، جعفر دهقان، محمد صادقی، سیامک اطلسی، کاظم هژیر آزاد، حامد میرباقری، رز رضوی، کریم اکبری مبارکه، اکبر زنجان‌پور، عزیزالله هنرآموز، انوشیروان ارجمند بازیگران این سریال بوده اند.

*سریال «یلدا»

مینی سریال ۱۱ قسمتی «یلدا» آخرین اثر تولید شده داوود میرباقری در تلویزیون است که در مرکز سیما فیلم ساخته شد و سال ۹۱ روی آنتن شبکه یک رفت.

در خلاصه داستان این اثر آمده است: «یلدا» داستان حاج محمدعلی زاهدی مشهور به مندلی بوده که سال‌هاست سنت تعزیه‌خوانی را در شهرستان بسطام حفظ کرده است. وی با نزدیک شدن زمان مرگش احساس می‌کند که خطا یا گناهی در گذشته باعث تنهایی و آشفتگی امروز او و دور افتادن فرزندانش از اصالت‌ها شده است.

محمدرضا شریفی‌نیا، کاظم هژیر‌آزاد، چنگیز جلیلوند، اسماعیل خلج، فریبا کوثری، الهام پاوه‌نژاد، حمیدرضا آذرنگ، سید مهرداد ضیائی، حامد میرباقری، بیژن افشار، اکبر سلطانعلی، سحر افتاده از جمله بازیگرانی هستند که در این سریال به ایفای نقش پرداختند.

*سریال «پریدخت»

مجموعه «پریدخت» به کارگردانی سامان مقدم را می‌توان دیگر سریال ماندگار تلویزیون برای ماه محرم دانست که گریزی به تاریخ معاصر ایران در سده اخیر زده است. این سریال در حقیقت با روایتی عاشقانه – عامیانه در دل محرم، تصویری از اعتراض‌های مردم در زمان رژیم ستم شاهی را به مخاطبان تلویزیون ارائه می‌دهد.

در خلاصه داستان «پریدخت» آمده است: «پریدخت» دختر حاج میرزا یکی از سرشناسان مومن شهر است که در سال ۱۳۱۴ زندگی می‌کند. فراز و فرود این داستان تا فاجعه مسجد گوهرشاد و کشف حجاب جلو می‌رود و تا بعد از ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ را روایت می‌کند.

از بازیگران سریال می‌توان به لیلا حاتمی، علی مصفا، داریوش ارجمند، کامبیز دیرباز و مهرداد ضیایی اشاره کرد.

*سریال «طفلان مسلم»

سریال «طفلان مسلم» به کارگردانی و تهیه‌کنندگی مجتبی یاسینی، نویسندگی بابک صفی‌خانی در سال ۱۳۸۷ تولید شد. این سریال با وجود ۹ بار بازنویسی و بازی موثر جهانگیر الماسی در نقش «قاضی شریح»، قاضی کوفه که نقش او خیلی‌ها را یاد نقش منفی‌اش در سریال «پس از باران» می‌انداخت، اما در مابقی نقش‌ها دچار افت بود. شاید اوج این افت در شخصیت‌پردازی و قصه‌سازی برای ابراهیم و محمد، دو پسر مسلم بود که نه، چندان همراهی مخاطب را در پی داشت و نه فضای به‌شدت مثبت‌شان، مخاطب را تحت‌تاثیر قرار می‌داد.

اما در هر حال یکی از سریال هایی است که در مورد واقعه کربلا تولید شده است و با وجود تمام نقس هایش اما داستان و محوریت قصه ای که دارد تحسین برانگیز است.

شهرام عبدلی، جهانگیر الماسی، آذر سماواتی، شمسی فضل الهی، محمد احسان عارف، محمد عمرانی، محمود جعفری و منیژه دلدار گلچین بازیگران این سریال بوده اند.

*سریال «آخرین دعوت»

سریال «آخرین دعوت» به کارگردانی حسین سهیلی زاده در سال ۱۳۸۷ تولید شد. حسین سهیلی زاده سریال «آخرین دعوت» را ساخت تا به نوعی زمان حال را به آنچه در دوران امام حسین(ع) در سال ۶۱ هجری وجود داشت، پیوند دهد.

یوسف با بازی فرامرز قریبیان؛ نماینده سابق مجلس در جاده‌ای به‌طور اتفاقی سر از کوفه سال ۶۱ هجری در می‌آورد. کوفه‌ای که در آستانه مهمان‌کشی است. سریال ۱۳ قسمتی سهیلی‌زاده برش‌هایی مداوم بین زمان گذشته، قصه یوسف در کوفه و زمان حال و تلاش نزدیکان یوسف برای پیدا کردن او بود. البته این برش‌ها و فضای نامتعارف برای بیننده سنتی تلویزیون جالب به‌نظر نمی‌رسید اما نکته مهم در مورد این سریال موازی کردن تمام این اتفاقات در زمان گذشته و حال بود که خودش یک تصویر جدیدی را از کوفه به مخاطب ارائه می داد.