سوره سینما – شاید بتوان تا پیش از جنگ ایران و عراق، ژانرهای فیلمسازی را تنها به کمدی و درام تقسیم‌بندی کرد. فیلم‌هایی که در سینمای ایران ساخته می‌شدند یا در دسته کمدی جای می‌گرفتند و یا حول محور اجتماع می‌چرخیدند اما با آغاز جنگ ایران و عراق و اتفاقات تلخ آن هشت سال، ژانر جدیدی با عنوان دفاع مقدس به سینمای ایران اضافه شد که اکنون پس از گذشت چهار دهه هنوز هم می‌توان بر اساس یکی از هزاران شهیدی که جان خود را در جبهه و جنگ از دست داده‌اند، به ده‌ها روایت فیلم ساخت.

آنچه که بر ایران و رزمندگان آن در هشت سال دفاع مقدس گذشت، طی چهار دهه گذشته سوژه فیلمسازی فیلمسازانی بوده است که هر کدام فعالیت خود را در این حوزه آغاز کردند و طی سال‌ها فعالیت در این زمینه به فیلمسازان دفاع مقدسی معروف شده‌اند.

اگر تا پیش از این سینماگران واسطه بازتاب حوادث بودند، پس از جنگ تحمیلی به یک حادثه مهم دفاع مقدسی ورود کردند. رسول ملاقلی‌پور، مجتبی راعی، ابراهیم حاتمی‌کیا و کمال تبریزی از جمله این فیلمسازان بودند که به عرصه تولید فیلم‌های دفاع مقدسی وارد شدند. هرچند این هنرمندان تا قبل از ژانر دفاع مقدس نیز به عنوان هنرمند در سینمای کشور فعالیت داشتند اما پس از آن با عنوان کارگردانان دفاع مقدسی مشهور شدند.

در این گزارش قصد داریم مروری بر آثار برگزیده دفاع مقدس در سینمای ایران داسته باشیم.

*فیلم سینمایی «عقاب‌ها»

فیلم سینمایی «عقاب‌ها» ساخته ساموئل خاچیکیان محصول سال ۱۳۶۳ است. در جنگ ایران و عراق یک هواپیمای ارتش ایران، پس از انجام مأموریتی درخاک عراق، مورد حمله عراقی‌ها قرار می‌گیرد و در کردستان عراق سقوط می‌کند. این فیلم از نخستین و جدی‌ترین فیلم‌ها در حوزه جنگ ایران و عراق؛ است که در سال ۱۳۶۴ اکران شد.

این فیلم در مجموع سال‌های ۱۳۶۴ تا ۱۳۶۹، به فروشی معادل ۷۳ میلیون و ۸۶۲ هزار تومان از ۸٫۶ میلیون تماشاگر، به پرمخاطب‌ترین فیلم تاریخ سینمای ایران تبدیل شد.

سعید راد، جمشید هاشم‌پور، زری برومند، شهاب عسگری، رضا رویگری و نریمان شیری فرد بازیگران این فیلم سینمایی بوده اند.

*فیلم سینمایی «پرواز در شب»

«پرواز در شب» فیلمی به کارگردانی و نویسندگی رسول ملاقلی‌پور ساخته سال ۱۳۶۵ است. این فیلم داستان یک گردان نیروهای ایرانی است که در محاصره قرار می‌گیرند و ارتباط آن ها با قرارگاه مرکزی قطع می‌شود چهار نفر از رزمندگان گردان انتخاب می‌شوند تا برای درخواست کمک خود را به قرارگاه برسانند.

لوح زرین بهترین فیلم، لوح زرین بهترین جلوه‌های ویژه، نامزد بهترین موسیقی متن و نامزد بهترین فیلمنامه از جشنواره فیلم فجر، افتخارات این فیلم است.

فرج‌الله سلحشور، علی یعقوب‌زاده، تاجبخش فنائیان، جعفر دهقان، مصطفی لاجوردی، کامران نوروز و اکبر نیکرو بازیگران این فیلم سینمایی بوده اند.

*فیلم سینمایی «دیده بان»

«دیده‌بان» فیلمی به کارگردانی و نویسندگی ابراهیم حاتمی‌کیا محصول سال ۱۳۶۷ است. در این فیلم ارتباط خط کمین با نیروهای خودی توسط دشمن قطع شده و احتمال سقوط منطقه بسیار زیاد است. مقابله و مقاومت نیروها در مقابل دشمن نیازمند حضور دیده‌بان جهت هدایت آتش سنگین است. عارفی برای پیوستن به خط کمین و دیده‌بانی باید از مسیری عبور کند که زیر آتش شدید دشمن عراقی قرار دارد.

«دیده بان» جایزه ویژه هیات داوران بهترین کارگردانی و سیمرغ بلورین بهترین فیلم دوم از افتخارات این فیلم است.

مهرداد سلیمانی، علیرضا حیدری، غلامرضا علی‌اکبری، اصغر پورهاجریان، اسماعیل سلطانیان، سعید جوانشیر، حمیدرضا سلطانیان، حسین کیانی، حمیدرضا چارکچیان و عبدالرسول سلطانیان بازیگران این فیلم سینمایی بوده اند.

*فیلم سینمایی «مهاجر»

«مهاجر» فیلمی به کارگردانی و نویسندگی ابراهیم حاتمی‌کیا محصول سال ۱۳۶۸ است. در این فیلم هواپیماهای بدون سرنشین مهاجر که از روی زمین کنترل می‌شود جهت انجام عملیاتی شناسایی در پشت خطوط دشمن به کار گرفته می‌شوند. به‌دلیل برد محدود دستگاه کنترل، خلبانان در دو ایستگاه مقابل، رودرروی هم و در خطوط دشمن مستقر می‌شوند.

بی‌شک «مهاجر» یکی از پرافتخارترین فیلم‌های سینمای دفاع مقدس است. برنده سیمرغ بلورین بهترین فیلم، بهترین جلوه‌های ویژه، بهترین صداگذاری، بهترین موسیقی، بهترین پوستر، دیپلم افتخار بهترین فیلمنامه از جمله افتخارات فیلم سینمایی «مهاجر» در فجر است.

علیرضا خاتمی، سید ابراهیم اصغرزاده، علیرضا حیدری، اصغر نقی‌زاده، غلامرضا علی‌اکبری، علیرضا زاهدی، فرید امیری، علیرضا مهدوی، سید محمد فاطمی و بهروز شفیعی بازیگران این فیلم سینمایی بوده اند.

*فیلم سینمایی «از کرخه تا راین»

«از کرخه تا راین» به کارگردانی ابراهیم حاتمی‌کیا و محصول ۱۳۷۱ است. در این فیلم سعید که بر اثر بمب‌های شیمیایی نابینا شده به همراه گروهی از همرزمانش برای معالجه به آلمان اعزام می‌شود. لیلا خواهر سعید که سال هاست در آلمان با شوهر آلمانی و پسرشان یوناس (یونس) زندگی می‌کند، سعید را در آسایشگاه می‌بیند. بین سعید و یونس رابطه عاطفی عمیقی برقرار می‌شود.

سیمرغ بهترین فیلم، بهترین چهره‌پردازی و نامزد بهترین کارگردانی، بهترین فیلمنامه، بهترین بازیگر نقش اول زن، بهترین بازیگر مکمل مرد، بهترین موسیقی از افتخارات این فیلم در جشنواره فجر است.

هما روستا، علی دهکردی، هانس نویمن، صادق صفایی، اصغر نقی‌زاده و پرویز شیخ طادی بازیگران این فیلم سینمایی هستند.

*فیلم سینمایی «کیمیا»

«کیمیا» فیلمی محصول ۱۳۷۳ به کارگردانی احمدرضا درویش است. داستان این فیلم در آغاز جنگ ایران و عراق، همسر رضا باردار است و باید مورد عمل جراحی قرار گیرد. رضا او را به بیمارستان می رساند و خود به اسارت قوای دشمن در می‌آید. همسر رضا حین عمل جراحی می‌میرد و شکوه جراح، فرزند رضا را نجات می‌دهد. پس از گذشت نه سال، وقتی رضا از اسارت آزاد می‌شود، پی می‌برد که همه اعضای خانواده‌اش را از دست داده است.

برنده جایزه ویژه هیات داوران فجر، سیمرغ بلورین بهترین نقش اول مرد، سیمرغ بلورین بهترین صدابرداری، نامزد بهترین کارگردانی، نامزد بهترین بازیگر زن، نامزد بهترین بازیگر نقش دوم مرد، نامزد بهترین فیلمبرداری، نامزد بهترین موسیقی، نامزد بهترین تدوین، نامزد بهترین صحنه‌آرایی، نامزد بهترین صداگذاری و نامزد بهترین پوستر از جمله افتخارات فیلم سینمایی «کیمیا» است.

خسرو شکیبایی، بیتا فرهی، رضا کیانیان، زهرا اویسی، محمودرضا ثانی، نادر رجب‌پور و علی اکبر شالیزادگان بازیگران این فیلم سینمایی بوده اند.

*فیلم سینمایی «لیلی بامن است»

«لیلی با من است» ساخته کمال تبریزی در سال ۱۳۷۴ است. در این فیلم صادق مشکینی (پرویز پرستویی)، فیلمبردار تلویزیون، که بسیار زیاد از جنگ و جنگ می‌ترسد، برای اینکه بتواند از صندوق تلویزیون وام بگیرد تا خانه نیمه‌ساخته‌اش را تکمیل کند، باید برای فیلمبرداریِ فیلمی مستند از اسرای عراقی به منطقه جنگی برود.

سیمرغ بلورین بهترین فیلمنامه، نامزد بهترین بازیگر نقش اول مرد، نامزد بهترین بازیگر نقش دوم مرد از افتخارات این فیلم است.

پرویز پرستویی، محمود عزیزی، شهره لرستانی، رحمان باقریان، مهدی فقیه، هدایت‌الله نوید، حسین معلومی، رحیم مهدی‌خانی و سید حسن حسینیان گروه بازیگران این فیلم را تشکیل می دهند.

*فیلم سینمایی «سفر به چزابه»

«سفر به چزابه» فیلمی به کارگردانی و نویسندگی رسول ملاقلی‌پور محصول سال ۱۳۷۴ است. این فیلم داستان کاراکتری به نام وحید است که در حال ساختن یک فیلم جنگی است، او از علی دوست آهنگسازش دعوت کرده تا با دیدن قسمت هایی از فیلم که آماده شده، آهنگی بسازد اما علی نمی‌تواند با فیلم ارتباط درستی پیدا کند. علی به قصد آشنایی با فیلم به همراه وحید به محل فیلمبرداری می رود، اما ناگهان هر دو با رفتن به یکی از خاک ریزهای ساخته شده، خود را در قلب سنگرهای واقعی جبهه، در منطقه ی چزابه می یابند.

مسعود کرامتی، فرهاد اصلانی، سیامک انصاری، کیوان محمودنژاد، حبیب دهقان نسب، عاطفه رضوی، آرش نوذری، حسین رفیعی و پیمان سنندجی‌زاده بازیگران این فیلم سینمایی هستند.

*فیلم سینمایی «بوی پیراهن یوسف»

این فیلم به کارگردانی ابراهیم حاتمی‌کیا و محصول ۱۳۷۴ است.

در خلاصه داستان این فیلم آمده است: دایی غفور راننده یک تاکسی فرودگاه، با وجود همه مدارکی که ثابت می‌کند پسرش یوسف در جنگ شهید شده، هنوز فکر می‌کند که او زنده است و حتی حرف دامادش اصغر را که همرزم یوسف بوده قبول نمی‌کند. او با این که پلاک یوسف را هم در شکم یک کوسه یافته‌اند، همیشه منتظر است پسرش بازگردد.

موسیقی متن مجید انتظامی برای این فیلم یکی از آثار ماندگار موسیقایی شناخته می‌شود.

علی نصیریان، نیکی کریمی، جعفر دهقان، شیرین بینا، آتوسا قریشی، قاسم زارع، عزیزاله هنرآموز، حسن زارعی، مهران قدکچیان و حسن پورشیرازی بازیگران این فیلم سینمایی هستند.

*فیلم سینمایی «آژانس شیشه‌ای»

این فیلم محصول سال ۱۳۷۶ و به کارگردانی ابراهیم حاتمی‌کیاست که داستان عباس، بسیجی خراسانی را روایت می کند که از سال‌های حضورش در جنگ ایران و عراق، ترکش خمپاره‌ای در کنار شاهرگ گردنش باقی مانده ‌است. به اصرار همسرش نرگس، برای معاینه به تهران می‌آید و در خیابان، به شکل اتفاقی با همرزم سابقش، حاج کاظم، روبه‌رو می‌شود که مشغول مسافرکشی است. پزشک، وضعیت عباس را بحرانی تشخیص می‌دهد و توصیه می‌کند هرچه زودتر برای بیرون آوردن ترکش به لندن برود.

سیمرغ بلورین بهترین فیلم، بهترین کارگردانی، بهترین فیلمنامه، بهترین بازیگر نقش اول مرد، بهترین بازیگر نقش مکمل مرد، بهترین بازیگر نقش مکمل زن، بهترین موسیقی، بهترین فیلمبرداری، بهترین تدوین، بهترین صداگذاری، بهترین چهره‌پردازی، بهترین صحنه‌آرایی، بهترین فیلم از نگاه تماشاگران جوایز این فیلم از فجر است.

بی‌تردید «آژانس شیشه‌ای» پرافتخارترین فیلم دفاع مقدس است. به تعبیر ورایتی، تحسین و اظهارنظرهای فزاینده متأثر از ارائه تصویری بی‌نظیر از مسائل حساس اجتماعی در آژانس شیشه‌ای، جوایز بهترین کارگردانی و بهترین فیلم‌نامه را برای حاتمی‌کیا به ارمغان آورد.

پرویز پرستویی، رضا کیانیان، حبیب رضایی، اصغر نقی‌زاده، قاسم زارع، بیتا بادران و بهروز شعیبی بازیگران این فیلم سینمایی بوده اند.

*فیلم سینمایی «دوئل»

فیلم سینمایی «دوئل» به کارگردانی احمدرضا درویش محصول سال۱۳۸۲ است. داستان فیلم حول یک گاوصندوق می‌چرخد. در بحبوحه جنگ عده‌ای تلاش می‌کنند از خروج یک گاو صندوق از کشور جلوگیری کنند. نقش اول فیلم، زینال، در این بین به حسن نیت آن‌ها شک کرده و سعی می‌کند گاو صندوق را از چنگ آن‌ها در بیاورد. جایزه ویژه بهترین کارگردانی از جشنواره فجر به این فیلم تعلق گرفت.

سعید راد، پژمان بازغی، پریوش نظریه، کامبیز دیرباز، انوشیروان ارجمند، پرویز پرستویی، هدیه تهرانی و حسین سحرخیز بازیگران این فیلم سینمایی هستند.

*فیلم سینمایی «روز سوم»

برخلاف رویه معمول فیلم‌های جنگی، «روز سوم» ساخته محمدحسین لطیفی در سال ۱۳۸۵، داستان خود را در میان آدم‌های معمولی درگیر جنگ و عموما هم جوانان پیش می‌برد. به گونه‌ای که در حاشیه یک رویداد تاریخی شاهد روابطی چندگانه از عشق و نفرت میان شخصیت‌های اصلی باشیم.

این فیلم، روایت آخرین روزهای مقاومت در بخش غربی خرمشهر در سال ۱۳۵۹ است. سمیره و رضا، خواهر و برادری که همراه سایر مردم در حال مقاومت هستند. حلقه محاصره دشمن تنگ‌تر می‌شود و در نتیجه سمیره که پاهایش شکسته ‌است و نمی‌تواند فرار کند در خانه باقی می‌ماند، رضا تصمیم می‌گیرد سمیره را در حیاط خانه در یک موقعیت نسبتاً خوب با کمی غذا خاک کند تا شبانه بیاید و وی را فراری دهد. در این بین خواستگار قبلی سمیره که به جمع نیروی نظامی عراق پیوسته و روزی همکار او در مدرسه خرمشهر نیز بوده‌است، به عنوان یک فرمانده عراقی به این منطقه می‌آید و خانه رضا و سمیره را اشغال می‌کند و برای نگهبانی از آنجا نیز دو مأمور قرار می‌دهد. در این بین رضا سعی بر نجات دادن سمیره می‌کند که در نهایت برادر کوچک رضا و دوستانش و خودش شهید می‌شوند و فقط سمیره از ماجرا جان سالم به در می‌برد.

سیمرغ بلورین بهترین فیلم،  سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی و سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول زن از بیست و پنجمین جشنواره بین‌المللی فیلم فجر افتخارات این فیلم سینمایی محسوب می شود.

پوریا پورسرخ، باران کوثری، حامد بهداد، برزو ارجمند، مهدی صبایی، شهرام قائدی، مرتضی زارع، مالک سراج، مجید یاسر و مهدی ساکی بازیگران این فیلم سینمایی هستند.

*فیلم سینمایی «ایستاده در غبار»

فیلم سینمایی «ایستاده در غبار» به کارگردانی محمدحسین مهدویان در سال ۱۳۹۴ است.

این فیلم قصه احمد متوسلیان که دوران نوجوانی‌اش را در سکوت گذرانده و اکنون بزرگتر شده، فرمانده لشکری می‌شود که باید در دروازه‌های خرمشهر با دشمن بجنگند. اما سرنوشت او فرسنگ‌ها دورتر از مرزهای ایران رقم می‌خورد. این فیلم درباره زندگی احمد متوسلیان است.

سیمرغ بلورین بهترین فیلم، بهترین طراحی صحنه، بهترین جلوه‌های ویژه و نامزد بهترین کارگردانی، بهترین فیلمنامه، بهترین تدوین، بهترین صدا، بهترین چهره‌پردازی و بهترین فیلم از نگاه تماشاگران از افتخارات این فیلم است.

هادی حجازی فر، امیرحسین هاشمی، سوده ازقندی، فرهاد فداکار   و عماد محمدی از بازیگران این فیلم سینمایی هستند.

*فیلم سینمایی «تنگه ابوقریب»

این فیلم به کارگردانی بهرام توکلی و محصول ۱۳۹۶ است. این فیلم که بر اساس واقعیت است، روایتی است از دفاع گردان عمار یاسر لشکر ۲۷ محمد رسول‌الله در برابر لشکرکشی رژیم بعث برای عبور از تنگه استراتژیک ابوقُرَیب دهلران و حمله به فَکّه و شرهانی. در روزهای پایانیِ جنگ. عراقی‌ها باید از سد یک پایگاه که شکل تنگه است عبور کنند که با مقاومت شدید نیروهای ایرانی روبه‌رو می‌شوند.

سیمرغ بلورین بهترین فیلم، بهترین کارگردانی، بهترین بازیگر نقش اول مرد، بهترین چهره‌پردازی، بهترین جلوه‌های ویژه و نامزد بهترین فیلمبرداری، بهترین صدابرداری، بهترین طراحی صحنه، بهترین موسیقی و بهترین فیلم از نگاه تماشاگران از افتخارات این فیلم است.

جواد عزتی، امیر جدیدی، حمیدرضا آذرنگ، مهدی پاکدل، علی سلیمانی، مهدی قربانی، یدالله شادمانی، قربان نجفی، بانیپال شومون، میلاد یزدانی و مهدی صباغی بازیگران این فیلم سینمایی هستند.

گفتنی است فیلم های ذکر شده تنها بخشی از تولیدات تصویری و سینمایی در عرصه دفاع مقدس محسوب می‌شوند. اما آنچه که بر سر ایران و تک تک رزمندگان هشت سال جنگ تحمیلی آمده است، هر کدام می‌توانند سوژه ای درخور با بار درام باشند که گوشه‌ای از حوادث ناگوار آن روزهای سخت را به نمایش گذارند.

با اینکه هزینه تجهیزات، تولید و زمان صرف شده برای تولید فیلم‌های دفاع مقدسی به مراتب بیشتر از ساخت فیلم‌های آپارتمانی است اما کارگردانان بسیاری در این عرصه حضور دارند که علاقه خود را به ژانر دفاع مقدس نشان داده‌اند، علاوه بر کارگردانان پیشکسوت در این ژانر، حضور کسانی چون منیر قیدی، محمدحسین مهدویان، بهرام توکلی، مهرداد خوشبخت، حمیدرضا آذرنگ و … در سینمای دفاع مقدس تثبیت شده است که در یک دهه اخیر وارد ژانر دفاع مقدس شده‌اند و نظیر فیلم‌هایی چون «ویلایی‌ها»، «آبادان ۱۱۶۰»، «روزی روزگاری آبادن» و یا حتی فیلمی چون «بمب یک عاشقانه» را تولید کرده‌اند، فیلم‌هایی که همچنان می‌توانند در صدر جدول فروش در سینماهای کشور باشند. چرا که آنچه بر ایران گذشته است همیشه می‌تواند برای مخاطب به عنوان یک تاریخ معاصر جذاب باشد.