سوره سینما – محمدعلی حیدری : مصاحبه‌کننده می‌پرسد؛ به نظر شما ورود و گسترش ویدئو در ایران تحت تأثیر چه‌ عواملی بوده است؟

آوینی در پاسخ چنین می‌گوید:

«تردیدی نـیست که ما نمی‌توانستیم از ورود ویدئو به کشورمان جلوگیری‌ کنیم،چنانکه نتوانسته‌ایم مانع‌ ورود‌ هیچ یـک از محصولات تکنولوژیک غرب بـشویم و راسـتش من تردید دارم که اگر هم می‌توانستیم آیا چنین عملی درست می‌بود یا نه.

سؤال شما؛سؤال خوبی نیست.چرا که در جست‌وجوی‌ عوامل ورود ویدئو به کشور هستید،حال آنکه این امر یـک ضرورت تاریخی است و زندگی در این عصر خواه ناخواه چنین موجبیتی را به همراه دارد که ما نه تنها ویدئو‌ بلکه‌ بزودی زود،ماهواره را نیز بپذیریم…و چه باک؟! کسی می‌ترسد که ضعیفتر است و ما که پا در مـیدان مـبارزه با غرب نهاده‌ایم باید خودمان را برای چنین روزی نیز آماده کنیم‌.ما‌ باید از دشمن، تصوری درست و مطابق با واقع امر داشته باشیم. اگرنه،شکست خواهیم خورد.کسی که خود را برای رودررویـی بـا پلنگ آماده کرده باشد،از گربه نخواهد‌ هراسید‌.کسی از گربه می‌ترسد که دشمن را موشی حقیر انگاشته باشد.

از اول آغاز کنیم و صورت مسئله را درست بررسی کنیم:چه کسی می‌تواند اثبات کند کـه ضـرر ویدئو‌ از‌ کامپیوتر‌ بیشتر است؟هیچ‌کس.مشکل اینجاست که ما‌ فقط‌ با‌ معیار اخلاق ظاهری به محصولات تمدن تکنولوژیک غرب می‌نگریم نه با معیار حکمت و حقیقت دین.روزگار ما روزگار اسارت در چـنگ‌ ابـزاری‌ اسـت‌ که هویت فرهنگی دارند.مـحصولات تـمدن غـرب؛همگی‌،کم‌ و بیش،صورتهایی مجسم از فرهنگ غرب هستند و آنچه مارشال مک لوهان در این باره می‌گوید، درست است.به اعتقاد‌ من‌ اگـر‌ بـا چـشم حکمت به محصولات تکنولوژیک بنگریم، کامپیوتر را بسیار‌ خـطرناکتر از ویـدئو خواهیم یافت.کامپیوتر«لعل ذبوب»است:بت بزرگ.و ما اگرچه درست نیست که مطلقا مانع‌ ورود‌ محصولات‌ تکنولوژیک به کـشورمان بـشویم؛اگـر قرار شد که میان کامپیوتر و ویدئو‌،یکی‌ را انتخاب کنیم و مـطلقا به آن اجازهء ورود ندهیم،بدون تردید باید جلوی کامپیوتر را بگیریم‌.

کامپیوتر‌ اگرچه‌ به نظر می‌آید کارها را راحت‌تر می‌کند؛ایـن کـار را بـه بهای‌ بسیار‌ سنگینی‌ انجام می‌دهد.کامپیوتر برای آنکه بتواند کارها را راحـت‌تر و سـریعتر کند،از یک سوی‌ باید‌ همهء‌ سیستمی را که لازمهء وجود و عمل آن است به همراه بیاورد.کامپیوتر را نـمی‌توان‌ از‌ سـیستم کـامپیوتری جدا کرد و سیستم کامپیوتری یعنی همهء غرب.کامپیوتر فقط در سیستمی‌ که‌ خـودش‌ طـراحی و ایـجاد کرده است می‌تواند کار کند و به این ترتیب،با ورود کامپیوتر،تمامی‌ سیستم‌ قبلی مـی‌بایست کـه خـود را متناسب با کامپیوتر تغییر دهد.و از سوی دیگر‌،حیطهء‌ عمل‌ کامپیوتر،دنیای کمیت عددی اسـت و بـنابراین شما باید همهء امور معنوی و کیفیات را به زبان‌ کمیت‌ عددی تبدیل کنید تـا کـامپیوتر،فـرهنگتان را از شما نگیرد و یا اگر‌ از‌ عهدهء‌ این کار برنمی‌آیید باید قید فرهنگتان را بزنید.و مگر امـور مـعنوی و کیفیات،قابل تبدیل به‌ کمیت‌ عددی‌ هستند؟

من به«ولایت مطلق تکنیک»معتقد نـیستم. ولایـت تـکنیک،یک حقیقت است‌ اما‌ مقید نه مطلق.و من به همین است که امید بسته‌ام. هـمان‌طور کـه نتوانسته‌ایم از ورود کامپیوتر‌ جلوگیری‌ کنیم،از ورود ویدئو هم نخواهیم توانست.اگرچه نظارت بر ورود هـر‌ دو‌ ایـن مـحصولات تکنولوژیک لازم است.هر چیزی‌ که‌ ما‌ را در حد کامپیوتر مقید کند به‌ همان‌ میزان تقیدی کـه بـه هـمراه دارد،خطرناک است.اما ما در جهانی زندگی‌ می‌کنیم‌ که در آن،مرزها در‌ حال‌ فرو ریـختن‌اند‌ و در‌ عـصری‌ به سر می‌بریم که محصولات تکنولوژیک‌ لازمهء‌ حیات بشری هستند وبنابراین اصلا نباید دربارهء ورود یا عـدم ورود ویـدئو‌ به‌ کشور اندیشید.چه ما بخواهیم و چه‌ نخواهیم این کار انجام‌ شـده‌ و مـی‌شود،اکنون باید در این‌ باره‌ که«چگونه ویـدئو را مـسخر خـویش کنیم»بیندیشیم و البته این کار جز بـا‌ وصـول‌ به معرفت نسبت به ماهیت‌ ویدئو‌ و غلبهء‌ روحی بر حقیقت‌ آن‌ ممکن نـیست.

پرسـش از‌ چگونگی‌ گسترش ویدئو و یا مـجاری ورود گـستردهء آن به کـشور،البـته پرسـش دیگری است که‌ باید‌ جواب گـفته شـود.تا آنجا که‌ حقیر‌ می‌دانم این‌ کار‌ نادانسته‌ از طریق نهادهایی که‌ مـولود انـقلاب هستند انجام گرفته است؛نهادهایی کـه بعضا تأثیرات فرهنگی ویـدئو،بـیشتر،خود آنها‌ را‌ متضرر کرده اسـت تـا دیگران.چرا‌ که‌ مسلما‌ تأثیرات‌ فرهنگی‌ ویدئو،مجامع دینی‌ و اخلاقی‌ را بیشتر متضرر خـواهد کـرد…من تصور می‌کنم که خـود مـا ایـن مار را در آستین‌ پروردهـ‌ایم‌ و البـته‌ وجود ما هم لازم اسـت و اگـر نبود‌،خداوند‌، شیطان‌ را‌ نمی‌آفرید‌.بعضی‌ از نهادهای انقلاب، نادانسته و با مطامع دیگر،مجرای ورود ویدئو بـه کـشور قرار گرفته‌اند.اگرچه فیلمها را قاچاقچیان فـرهنگی وارد مـی‌کنند و یا در هـمین داخـل کـشور تولید‌ و توزیع می‌کنند کـه البته این مورد اخیر بسیار قلیل است.

حرف من این است که مار از هر سـوراخی خـود را به درون می‌کشد و باید دانست که مـا،در«دنـیای‌ مـارها‌»زنـدگی مـی‌کنیم و وقتی چنین اسـت کـه ما اگر راه را از پایین بستیم،دزدانه از بالا،از فراز آسمان وارد می‌شوند،دیگر باید اکثر همت خویش را مصروف یـافتن‌ راهـهایی‌ بـرای«مقابله» کنیم،نه«ممانعت».

آوینی در پاسخ به این سوال که «زیان‌های‌ اقـتصادی‌،اجـتماعی‌،فرهنگی و سیاسی نوار‌ ویدئو‌ را چه می‌دانید؟» می‌گوید:

ویدئو همانند‌ بسیاری‌ دیگر از محصولات تمدن غرب بـه هـیچ یـک از نیازهای ذاتی بشر جواب نمی‌گوید‌،یعنی‌ اگر ویدئو اختراع نمی‌شد، خلأ وجود‌ آن‌ نیز مـحسوس‌ نـبود‌.بشر‌،نیاز ذاتی به ویدئو‌ ندارد مشروط بر آنکه شرایطی که نـیاز بـه ویـدئو را ایجاد می‌کنند نیز موجود نباشند‌.

اما‌ پرسش شما دارای یک روح منفعل‌ است‌. شما‌ شبیه‌ به‌ کـسی سـخن مـی‌گویید‌ که‌ ترسیده باشد و هیچ راهی نیز برای نجات خویش نمی‌شناسد و فقط تـنها روزنـه امیدی که یافته،این‌ است‌ که‌ چشمهایش را ببندد.شما تنها سخن از‌ مضرات‌ و خطرات‌ ویدئو‌ می‌گویید‌ و پرسـش‌ شـما اصلا حاوی این احتمال نیست که امکان مبارزه با این پدیدار مـوجود بـاشد.شما ویدئو را خیلی بیشتر از آنچه هست بـزرگ کـرده‌اید و ایـن خود نحوی‌ مرعوبیت است.

اگر ما خود را در برابر ویدئو و یا هـر پدیـدار دیگری-مواجه با بن‌بست‌ بـیابیم‌، ایـن ما هـستیم کـه مـقصریم نه ویدئو و نه غرب.اگر مـا در مـواجههء با غرب،طوری عمل کنیم که به بن‌بست برسیم درهرحال این مـا هـستیم که باخته‌ایم و گناه‌ این‌ شکست نـیز به عهدهء خود مـاست. بـنده منکر زیانها و خطرات ویدئو نـیستم.چـه بسیار انسانهایی که خود را به ویدئو فروخته‌اند و روح را‌ در‌ مسلخ اهوای سخیف نفس اماره‌ قـربانی‌ کـرده‌اند؛اما از سوی دیگر ما بـا یـک رخـدادهء بزرگ مواجهیم کـه بـیرون از اراده و اختیار ما تحقق یـافته اسـت.مگر ما در درون‌ خود‌ نیز با موجودی که‌ ما‌ را به گناه فرو می‌خواند مـواجه نیستیم؟مگرنه ایـنکه تعالی ما در مبارزه با همین نـفسی اسـت که مـدام دعـوت بـه شر می‌کند؟اگر ما تسلیم دعـوتهای او شویم،رفته رفته به انسانی بدل‌ خواهیم‌ شد که دیگر خیر ار از شر تمیز نخواهد داد و اگـر پرسـش شما متوجه زیانهای فرهنگی است یـعنی در پدیـداری چـون ویـدئو بـجز شر نمی‌بینید و نـظر بـه تمیز خیر از‌ شر‌ دارید.

باید‌ دانست که ویدئو را منتزع از کل تمدن غرب مورد بررسی قرار دادن کـاری اسـت بـسیار عبث‌ و دردی نیز از ما دوا نمی‌کند.اگر ویدئو را بـا ایـن‌ نـگاه‌ انـتزاعی‌ بـنگریم،چـه بسا که از حقیقت وجود آن غافل شویم.محصولات تمدن تکنولوژیک با یکدیگر رابطهء علّی ‌‌دارند‌ و هریک علت یا معلول دیگری است و همان‌طور که گفتم، همهء آنها صورتهای مـجسم‌ فرهنگ‌ غرب‌ هستند.بنابراین هرگز نمی‌توان هیچ یک از محصولات تکنولوژی را منتزع از دیگران تعریف کرد‌.

علل و عوامل بسیاری جمع شده‌اند تا ویدئو پدید آمده است و آن علل و عوامل‌ نیز خود معلولهای عـللی‌ دیـگر‌ هستند.پس چگونه می‌توان زیانهای ویدئو را فارغ از علل ایجاد ویدئو بررسی کرد و حکم بر خوبی یا بدی آن کرد؟اگر دوربین عکاسی اختراع نمی‌شد،سینما به وجود نمی‌آمد و اگر سینما به‌ وجود نـمی‌آمد،تـلویزیون پدیدار نمی‌شد و اگر تلویزیون پدیدار نمی‌شد،ویدئو پدید نمی‌آمد.در این تسلسل علّی فقط به نسبت اشیا با یکدیگر پرداخته‌ایم،حال آنکه اگر انـسانی کـه نیازمند به همهء‌ این‌ ابـزار اسـت به وجود نمی‌آمد،بدون تردید هیچ یک از محصولات تمدن غرب موجود نمی‌شد.تا پای«نیاز»در میان نیاید انسان چیزی را«طلب»نمی‌کند و تا«طلب»- خواست-نـباشد‌«ارادهـ‌»به ایجاد و اختراع و ابـداع نـیز فعلیت نمی‌یابد.»

آوینی در بخش دیگری می‌گوید: «ما در عصری زندگی می‌کنیم که ویدئو از زمرهء لوازم تحقیق آن‌ عصر‌ است، مرزهای ارتباطی نیز فرو‌ ریخته‌ و هیچ دیـواری‌ بـرقرار‌ نـمی‌ماند‌؛باید برای حفظ فرهنگ خویش در‌ جست‌وجوی‌ راههایی بـجز دیـوار کشیدن و محصور کردن برآییم.تردیدی نیست که دیوار هم‌ لازم‌ است اما باید دانست آنکه برای‌ محافظت از خویش،بـه‌ دور‌ خـود دیـوار می‌کشد همواره در‌ حال‌ انفعال است؛جواب تهاجم را باید با تـهاجم داد و تنها در این صورد‌ است‌ که از انفعال خارج خواهیم‌ شد‌. «دفاع‌» یک وضع «انفعالی‌» است‌ و «فاعلیت» هماره از آن‌ «مـهاجم‌» اسـت.»

آوینی با اشاره به پیروزی انقلاب در سال ۵۷ گفت: «بعد از پیروزی انقلاب‌؛بناچار‌ تلویزیون، صورتی متناسب بـا وضع جدید پیدا کرد بدون آنکه در باطن چندان‌ تحولی‌ در آن صورت بگیرد. اما‌ هـمین‌ تغییر‌ که بیشتر صـبغه‌ای‌ سـیاسی‌ داشته است،رویکرد جمعیتی‌ از‌ مردم را به شبکهء ویدئویی تسریع کرد.بدون تردید حتی اگر انقلاب اسلامی نیز‌ در‌ ایران پیروز نمی‌شد رسانهء ویدئو ایران‌ را‌ تسخیر می‌کرد‌ چنانکه‌ پاکستان‌ و افغانستان و ترکیه و عراق و سـوریه‌ و…نیز اکنون مسخر ویدئو هستند و همان‌طور که گفتم این یک اقتضای تاریخی است که با‌ ظهور‌ انقلاب اسلامی در جهان امروز،شدت‌،سرعت‌ و وسعت‌ بیشتری‌ گرفته‌ است و این امر‌ تنها‌ به ایـران بـاز نمی‌گردد.در دوران«توبه و یا رستاخیز تاریخی انسان» خواه ناخواه تلاش غرب برای‌ حفظ‌ وضع‌ موجود و تثبیت سیطرهء فرهنگی خویش،همچون محتضری‌ که‌ در‌ آخرین‌ لحظات‌،برای‌ فرار از دست مرگ،جان بیشتری مـی‌کند،شـدت بیشتری گرفته است.»

آوینی در پاسخ به این سوال که پیشنهاد شما برای مواجه با این پدیده چیست؟ می‌گوید: «برای مواجهه با این پدیدار،هرگز نباید اصل را بر«ممانعت»گذاشت چرا که‌ اصـلا‌ وجـود ایـن لوازم و گسترش آنها در سراسر دنیا امری است به مقتضای تاریخ و خارج از اخـتیار-اخـتیار، مفهومی مقید دارد و مفهومی مطلق،که در اینجا به معنای مقید خویش استعمال‌ شده‌ است. ممانعت‌ از ویدئو،خـواستاران آن را حـریصتر و مـا را آسیب‌پذیرتر خواهد کرد.چرا باید کار را به گونه‌ای‌ سامان داد که تماشاگران ویـدئو نـاچار بـاشند برای تماشای فیلمهای مجاز‌ نیز‌ روی‌ به زندگی قاچاق بیاورند؟،که این از اصل وجود ویـدئو خـطرناکتر اسـت.

…و اما بهترین راه-که البته بنده ‌‌در‌ وضع کنونی باور نمی‌کنم که از عهدهء نهادهای فرهنگی و هـنری مـا برآید-آن‌ است‌ که‌ تلویزیون با پرهیز از شیوهء تبلیغ کنونیش که به انـقطاع کـامل شـعارها از شعور باطنی‌،منجر خواهد شد،جذابتر و فعالتر شود.و حتی کانالهای دیگری در رقابت با دو‌ شـبکهء فـعلی تأسیس شوند‌.سینمای‌ ایران نیز غایت خویش را باید رسوخ در قلب مردم بگیرد و تـلاش کـند بـا نزدیک شدن به واقعیات،حضور خویش را در حیطهء حیات مردم،عمیقتر و وسیعتر کند و از جلوه فروشیهای‌ انـتلکتوئل مـآبانه بپرهیزد و شرایطی فراهم آورد که نهالهای تازه سربرآورند و فیلمسازی را به یک تلاش جـدی و فـراگیر فـرهنگی که می‌تواند در این توبه تاریخی و رستاخیر معنوی انسان شریک شود،تبدیل کنند‌.»

آوینی در بخش دیگری از این مصاحبه می‌گوید: ««قاچاق نوار» خواه ناخواه روی خواهد‌ داد‌.نوار‌ ویدئو،شیئی کوچک است و هیچ سیستم نظارتی نمی‌توان یافت که‌ سـوراخی حـتی به اندازهء یک نوار نداشته باشد.و از این گذشته تأثیرات فرهنگی اعمال چنین سیستمی،که خواه‌ ناخواه‌ همراه‌ با ارعابو تهدید و خشونت به شیوهء بلشویکها خواهد بود، از همه‌ چیز‌ بدتر اسـت.در جـهانی که معیار آزادی را اعلامیهء حقوق بشر تعیین می‌کند،اعمال زور و شیوه‌های‌ پلیسی‌ جز‌ حریص کردن بسیاری از کسانی که هنوز تصمیم برای فرار به غرب‌ نگرفته‌اند‌ فایدهء‌ دیگری نخواهد داشت.انسان را نـمی‌توان بـا تازیانه به راه حق کشید.راه حق‌،راهی‌ است‌ که اگر با اختیار،انتخاب نشود بی‌فایده است.»

تجدد یا تحجر؟

[سیدمحمد خاتمی وزیر فرهنگ و ارشاد در نشستی که به دعوت انجمن اسلامی دانشگاه تهران انجام گرفته بود سخنانی ایراد کرد که سخت قابل تأمل است.  [۱]

قبل از هر چیز آنچه که تحسین ما را برانگیخت صراحت لهجه و صداقتی بود که در گفتار ایشان وجود داشت.  در روزگارانی که همه به مصلحت اندیشی و حزم و احتیاط و ملاحظه کاری گراییده اند،  این صراحت بسیار پربُهاست و به اعتقاد ما،  اگر دیگران نیز بتوانند با پرهیز از ریا و عُجب و دورویی و سیاست بازی،  با همین صراحت نظرات خود را ابراز دارند،  فضایی سالم برای تضارب آرا و دستیابی به حق ایجاد خواهد شد.  تصورات ما از یکدیگر هنگامی درست است که ما دور از حیله بازی و نقاب سازی منویات خود را بیان کنیم و مصلحت اندیشی های ریاکارانه ما را از ابراز اعتقادات خویش منع نکند.

وزیر ارشاد اسلامی در این سخنان آن همه صداقت دارد که در جایی می گوید:

ما معتقد نیستیم که هر چه در جمهوری اسلامی می شود خوب است.  گاهی اشتباه می کنیم.  اول فکر می کنیم خوب است،  بعد می بینیم بد است و با آن برخورد می کنیم.

. . .  واین صداقت شرط پذیرش حق است.  مناظره و مباحثه فکری هنگامی به حق خواهد رسید که طرفین برای خود امکان اشتباه قائل شوند و خود راحقّ مطلق نینگارند.  مقدماتی که وزیر محترم ارشاد برای سخنان خویش چیده است نیز بسیار داهیانه و تحسین برانگیز است و ما به خود اجازه می دهیم که بر قسمت هایی از سخنان ایشان تأکید ورزیم و در حاشیه آنها به بحث بپردازیم.  ایشان در همان آغاز در جهت « شناخت عالمانه واقعیت ها » می گوید:

انقلاب ما با آنچه در دنیا می گذرد در بنیاد فکری و اهداف در تضاد است و اصولاً هر انقلابی با وضع موجود به مخالفت بر می خیزد.

و اما در عـین حال،  ایشان از غـــرب و یا به قول ایشان « جهان رقیب ما » غفلت نکرده اند و گفته اند:

ما نباید از یاد ببریم که جهان رقیب ما از یک نظام نظری و سیاسی جا افتاده و پرسابقه برخوردار است.  دنیای امروز – غرب فکری – دارای اندیشه است،  قرن هاست که شکل گرفته است،  مبانی آن فرموله شده است،  از جهات مختلف توسط صدها دانشمند بیان شده است،  تجربیات مختلفی را پشت سر گذاشته است،  خود را با واقعیت محک زده است و اصلاح کرده است و نحله های فکری مختلف سمبل آن است.  مسئله مهم این است که این نظام ارزشی،  فکری و سیاسی با تمایلات اولیه بشر سازگار است؛  خود به خود طبع اولیه مدافع و خواستار این نظام است.  مبانی نظام امروز بر آزادی است؛  بخصوص با شکست تفکر سوسیالیستی این آزادی بیشتر مورد خواست است.  آزادی از دیدگاه آنها یعنی رهایی از همه موانع برای انجام دادن هر آنچه که انسان تمایل به آن دارد و حدود این آزادی،  آزادی دیگران است.

سازگاری نظام فکری،  سیاسی و ارزشی غرب با تمایلات اولیه بشر حقیقتی است که هرگز نباید مورد غفلت قرار گیرد و همان طور که حجت الاسلام خاتمی فرموده اند،  طبع اولیه بشر خود به خود خواستار این نظام است.  به اعتقاد ما لفظ «بدویت» بیش تر مناسب این مقام است،  تا آنجا که امروزه صورت مصطلح یافته.  انسان هر چه بیشتر از بدویت به سوی تعالی روحانی که غایت خلقت اوست پیش رود،  از تمایلات طبع اولیه خویش بیشتر فاصله خواهد گرفت و بنابراین،  این «آزادی » به آن صورتی که در دنیای امروز تفسیر می شود هرگز مطلوب انسان مؤمن متعالی نیست.  این آزادی،  که در ادامه این گفتار وزیر ارشاد آن را معنا کرده است،  مطلوب انسان های بدوی است و بدویت به این معنا در مقابل تمدن قرار ندارد.  بشر امروز بدویت را مثابه متضادی برای مفهوم تمدن می شناسد و لذا از این سخنان سخت در حیرت فرو خواهد شد.  و اما بدویت – آن سان که مورد نظر ماست – نه در متضادّ تمدن بلکه متضاد تعالی روحانی است.  تعالی روحانی غایت دین و وحی است و بنابراین،  تمدن غرب از آن لحاظ که بشر را از دین و دینداری دور کرده،  او را بیش از پیش به سوی بدویت و جهالت ادوار جاهلیت رانده است.

اما این روزگار،  از سویی دیگر،  روزگار استحاله ظاهر و باطن تمدن های متفاوت باستانی در باطن تمدن غرب است.  در همه جای کره زمین حیات افراد بشر صورت واحدی دارد و ارتباطات بین المللی،  خواه نا خواه،  تفکر غرب را از طریق یک شبکه واحد در سراسر دنیا پراکنده است.  تفکر غرب و ارزش های آن برای مردم سراسر کره زمین به صورت امر متعارفی در آمده است و اصلاً فرصت و قدرت آنکه خود را از سیطره این امر متعارف خارج کنند و آن را مورد ارزیابی قرار دهند ندارند.  در داخل کشور ما نیز بسیارند کسانی که مسیطَر این امر متعارف هستند و از همان نظر گاهی که عرف جامعه غربی و غرب زده است،  به ما و اعمال و سیاست های ما می نگرند؛  و متأسفانه نشریات و رسانه های ما بیش تر در دست اینهاست.

چه باید کرد؟ مسلّماً در شرایطی اینچنین که همه سیاست های نظام اسلامی با عرف بدویت و جاهلیت جامعه غرب سنجیده می شود هرگز نمی توان غایات الهی اسلام و صورت مطلوب آن را یکباره،  بدون در نظر داشتن خواست همه اقشار جامعه،  بر آن حاکمیت بخشید.  این همان علتی است که در آغاز پیروزی انقلاب،  آنان را که امیال خود را منافی با دین و دینداری می یافتند از کشور تاراند.  نکته ای که آقای خاتمی ما را به آن تذکر داده اند این است که این امیال در نظام ارزشی تفکر غرب،  که اکنون بر سراسر دنیا سیطره یافته،  چیزی خلاف عرف نیست.

در غرب نوشیدن مایع تندی که عقل را زائل می کند و اختیار را از کف انسان باز می گیرد عملی خلاف عرف نیست؛  قمار،  زنا،  همجنس بازی،  جلوه فروشی،  عُجب،  کبر،  تسلیم در برابر عادات،  بندگی غیر،  بندگی نفس. . .  و حتی خود کشی امری خلاف عرف نیست.  آنها حتی وسایلی ساخته اند که با آن می توان در کمال سهولت و در عین احساس لذت از شرّ زندگی خلاص شد! در آنجا – و به تبع آن در جوامع غرب زده – نوشتن و خواندن کتاب هایی که در آن انواع و اقسام این امور متعارف (!) انجام می شود مجاز و حتی ممدوح است،  و اصلاً بشر دغدغه ای جز این ندارد که اوقات فراغت خود را مستغرَق در لذات گوناگون سپری کند و در ساعات کار نیز فقط برای تأمین حوایج اوقات فراغت خویش مثل سگ جان بکند.  در آنجا این پارادوکس که به نظر ما ابلهانه می آید امری کاملاً متعارف است.  در غرب – و به تبع آن در جوامع غرب زده – ساختن فیلم هایی که در آن خلاف عرف عمل نمی شود کاملاً مجاز است،  یعنی مثلاً یک زن شوهردار به مردی دیگر دل می بازد و این کار سه نوبت تکرار می شود و حتی در نوبت سوم نیز به کامیابی نمی انجامد.

آقای خاتمی گفته است:

آزادی از دیدگاه آنان یعنی رهایی از همه موانع برای انجام دادن هر آنچه که انسان – طبع اولیه انسان – تمایل به آن دارد و حدود این آزادی،  آزادی دیگران است.

و در برابر این مفهوم آزادی،  تصویری از دشواری حیات دینی ترسیم می کند و می گوید:

نظامی که ما عرضه می کنیم از طریق جهاد و ریاضت کسب می شود.   کسب تقوا کار بسیار مشکلی است. هدف زندگی غربی ها رفاه مادی و رسیدن به آزادی است.  همچنین دشمن ما نسبت به مبانی فکری خود غیرتمند است و هر کس این مبانی را نپذیرد با او به ستیز بر می خیزد،  از امکانات غول آسای تکنولوژی یا ظرفیت تکنیک ها در جهت القای افکار خود سود می جوید.  این در شرایطی است که مثل گذشته در دنیا مرز وجود ندارد و هیچ قدرتی نمی تواند بین ذهن افراد و واقعیت فاصله ایجاد  کند.

پیش از آنکه به ادامه بحث بپردازم باید بگویم که حتی اگر ما به اندازه غربی ها هم نسبت به مبانی فکری خود غیرتمند بودیم،  اگر چه شرایط امروز ما به مراتب بهتر از این می بود که اکنون هست،  اما باز هم طرح این بحث ها ضرور می نمود چرا که ما تا جواب این سؤال ها را پیدا نکنیم و با یکدیگر به اتفاق نظر نرسیم،  هرگز نخواهیم توانست شیوه مقابله درستی برای مبارزه با غرب بیابیم.

گفتار وزیر محترم ارشاد کاملاً درست است؛  در این جهان بی مرز هیچ قدرتی نمی تواند بین ذهن افراد و واقعیت فاصله ایجاد کند.  اما مگر ما فقط از همین طریق است که می توانیم به غایات دینی خویش دست یابیم؟ برای آنکه مردم به دینداری رو کنند حتماً باید در ذهن خویش از واقعیت فاصله بگیرند؟ این واقعیت خلاف فطرت بشر است و اگر ما حجاب ها را یک سو نهیم،  خواهیم دید که دعوت مردم به دینداری دعوتی است همسو با جذبه ی فطرت. . .  اگر چه طبع بدوی بشر از آن اِعراض دارد.  گویا وزیر محترم ارشاد اصل را بر این قرار داده اند که اسلام فقط با دور کردن مردم از این واقعیت – یعنی عرف حیات غربی و غرب زده – محقق می شود و حال که نمی توان از این واقعیت فاصله گرفت،  پس ما اعتراض و انتقاد را هم کنار بگذاریم و همان طور که در برابر نشان دادن کُشتی و بکس و. . .  تسلیم شدیم،  همه آنچه را که دشمن می خواهد بر ما تحمیل کند بپذیریم.

در اینجا حداقل سه اشتباه روی داده است که من خود را ناچار از ذکر آنها می بینم،  هر چند این احتمال نیز وجود دارد که مراد وزیر محترم ارشاد همان مطلبی نبوده است که بنده از سخنان ایشان ادارک کرده ام:

– حیات دینی کاملاً منطبق بر فطرت بشر است و ما هرگز نباید به این توّهم دچار شویم که تفکر ما در برابر تفکر متعارف غربی از جاذبیت کم تری برخوردار است.  البته همان طور که عرض کردم طبع اولیه بشر به عالم حس نزدیک تر است و بنابراین،  به متعلّقات حواس ظاهری خویش بیش تر تمایل دارد.  با این حال،  جاذبیت حیات معنوی اگر چه وسعت کم تری دارد،  اما از عمق و ماندگاری بیش تری برخوردار است.

– دوستان ما در یک امر دیگر نیز دچار اشتباه شده اند و آن این است که عرف خاص و عام را با یکدیگر خلط کرده اند و این جماعت معدود و محدود اهل هیاهو را بدل از «مردم» گرفته اند.  این همان اشتباهی است که به نحوی دیگر دوستان ما در تلویزیون نیز به آن گرفتار آمده اند.  «عرف خاصّ» جامعه ما همان است که حیات خویش را در ارتباط با غرب یافته و اصلاً تصور دیگری از زندگی،  تاریخ،  جامعه و یا انسان ندارد.  روشنفکران به این عرف خاص تعلق دارند و البته باید اذعان داشت که نشریات کشور ما و رسانه های دیگر بیش تر در اختیار اینان است،  چرا که تجربه تاریخی تشکل و تحزب،  ژورنالیسم و غیره را از سر گذرانده اند و اکنون از ذخایر این تجربیات بهره می برند.

اما تجربیات این یک دهه بعد از پیروزی انقلاب نشان داده است که این عرف خاص جز کفی بر رودخانه بیش نیست و تحولات تاریخی جامعه ما از جای دیگری رهبری می شود که مدخلیت روشنفکران در جریان آن،  جز در برهه کوتاهی از مشروطیت،  واقعیت نیافته است.

عرف روشنفکری «عرف عامّ» جامعه ما نیست.  عرف عامّ جامعه ما منشأ گرفته از شریعت اسلام است و از غرب جز تأثراتی ظاهری نمی پذیرد و بنابراین،  حتی بعد از پنجاه سال حکومت پهلوی،  مردم باز هم قدرت یافتند که انقلاب اسلامی را به ثمر برسانند.  هنوز هم چیزی تغییر نکرده است.  امکان حضور مردم در تحولات این دهه دوم بعد از پیروزی انقلاب کم تر شده و اگر چه این معضلی بسیار بزرگ است،  اما حضور بالقوه مردم هنوز هم در هر موقعیت دیگری که فطرت الناس در رابطه با ولایت تشخیص دهد می تواند به فعلیت برسد.  عرف عام همچون رودخانه ای در عمق جریان دارد،  اما عرف خاص کفی است که می جوشد و سطح و ظاهر را پوشانده است و اجازه نمی دهد که باطن آن یعنی رودخانه را ببینیم.  هیاهوها نباید ما را به اشتباه بیندازد که هر چه هست و هر که هست هم اینانند که در هفته نامه ها و ماهنامه ها و فصلنامه ها قلم می زنند.

– اشتباه دیگر دوستان ما که ریشه در مرعوبیت آنها در برابر غرب دارد آن است که آنها افق حرکت انقلاب و شرایط آماده جهانی را در این عصر احیای معنویت و اضمحلال غرب نمی بینند و بالتَبع هرگز برای وصول به این غایت تلاش نمی کنند.  دگراندیشان و روشنفکران سکولار باید آزاد باشند،  اما رشد و بالندگی نسل انقلاب نیز مواظبت می خواهد.  دولت جمهوری اسلامی حقیقتاً به شعار آزادی مطبوعات،  نویسندگان و هنرمندان پایبندی اعتقادی دارد،  اما دوستان خویش را از یاد برده است و اکنون مجموع سیاست های نظام اسلامی کار را به آنجا کشانده که نسل انقلاب در هنر و ادبیات احساس عدم امنیت و بیهودگی می کند.

دوستان ما توجه ندارند که واقعیت متعارف در جهت وصول به غایات ما دچار تحولاتی بنیادین شده است و اکنون تاریخ کره زمین آمادگی پذیرش یک انقلاب جهانی را دارد.  رادیوهای خارجی،  ویدئو و حتی ماهواره نباید ما را بترسانند.  مبارزه از این پس سخت تر خواهد شد و به جای فرار از آن – و یا فرار دادن مردم از آن – و پناه آوردن به شعار قلابی « نسل سوم » در برابر نسل مضمحل دوم،  که هر دو و بلکه هر سه مرعوب غرب و مُنهمِک  در آن هستند،  باید روی به مبارزه آورد،  با این اطمینان قلبی که ما مبشّر همان تفکر نجات بخشی هستیم که جهان امروز به آن نیازمند است و در انتظار آن بوده.  نسل سوم هنر و ادبیات غرب زده با نسل دوم آن نه در تفکر و نه در قوالب تفاوت چندانی ندارد و آنچه که باید منظر امید انقلاب اسلامی را پُر کند نسلی است انقلابی و شریعتمدار که روی به هنر و ادبیات آورده است.

و البته ما نیز به این مشکل بزرگ توجه داریم که اسلام قرن ها از صحنه حیات اجتماعی مردم دور بوده است و اکنون تا جواب های مناسبی برای تدبیر و تقدیر مناسبات و معاملات امروز بیابد،  سال ها طول خواهد کشید.  وزیر ارشاد نیز نوشته است:

مشکل دیگر ما این است که اسلام قرن ها از صحنه زندگی دور بوده است.  ما در امور متعالی مثل عرفان و حکمت در اوج تعالی هستیم ولی در آن مواردی که به نظم اجتماعی و روابط بین انسان ها برمی گردد،  دچار خلأ هستیم.  این خلأ،  خلأ تئوریک است.  اسلام اصیل همواره به عنوان مبارز حضور داشته و خواهان تغییر شرایط بوده ولی در زمینه موارد اثباتی کار زیادی انجام نشده است.  در این موارد با فقه سروکار داریم.  فقه نظم عملی رفتار فردی و جمعی را مشخص می کند.  فقه مصطلح ما در این زمینه ها دچار نقص است.  فقه ما باید تحول پیدا کند تا با نیازهای ما متناسب شود. . .

و البته همان طور که وزیر محترم ارشاد در جملات بعد گفته است،  حضرت امام خمینی (س) نیز به این نقص در فقه مصطلح اذعان داشتند و خود در تمام زندگی در جهت جبران آن تلاش کردند.  و بعد افزوده است:

هر کس که این مشکلات را نادیده بگیرد و مشکل دیگر را اصل کند جامعه را از حل مشکلات باز می دارد.

باید توجه داشت اشکالی که بر فقه مصطلح وارد است هرگز همان اشکالی نیست که بعضی از روشنفکران بر آن تأکید می ورزند.  اشکال فقه یک نقص ذاتی نیست و هر کس چنین بیندیشد اسلام را از توان تشکیل حکومت تهی می کند و تلاش هایش همه در جهت جدایی دین از سایر شئون و حیثیات وجود بشر قرار می گیرد.  این اشکال از آنجا منشأ گرفته که اسلام هرگز در قرون جدید تجربه حاکمیت سیاسی نداشته و اکنون که این ضرورت به طور کامل چهره نموده است،  لاجرم از یک سو ابواب جدیدی برای جوابگویی به این مسائل مستحدثه در فقه گشوده خواهد شد و از سوی دیگر،  تفکری که در آفتاب و سایه دین پرورش یافته است به مقابله با تفکراتی روی خواهد آورد که با اصل دین مخالفت می ورزند.

نباید توقع داشت که مقابله با همه موانع و مشکلات – و مثلاً مقابله با نحله های فلسفی معارض با دین – به دست فقه مصطلح و یا فقها انجام شود.  نطفه علم کلام در یک چنین مقابله ای تاریخی بسته شده است،  و اگر در نسبت فقه – به معنای مصطلح – با علم کلام بیندیشیم،  خواهیم دید که معنای فقه و فقیه از معنای مصطلح خویش وسعت بیش تری خواهد یافت و به معنای تحت اللفظی فقه نزدیک تر خواهد شد.  فقه در این معنای وسیع تر،  علم کلام و حتی همین علم کلام جدید را که حضرت آیت الله مطهری (ره) بنیانگذار آن هستند در بر خواهد گرفت.  ساده انگاری است اگر بخواهیم معرضه فکری این شیخ شهید را با نحله های فلسفی غرب در دفاع از ساحت دین و دینداری،  از آن لحاظ که خارج از حوزه مفهومی فقه مصطلح قرار دارد، بی ارتباط با این بحث بدانیم. اسلام پاسخگوی تمام مسائل بشر است و میان امروز و دیروز در این معنا تفاوتی حاصل نمی آید.  همواره در حوزه عرف خاص،  این پاسخگویی با تفقه در دین – به معنای وسیع کلمه که علم کلام و بخشی از تاریخ فلسفه دوره اسلامی را نیز شامل می شود – میسور و محقق گشته است و در حوزه عرف عام با تفقه به معنای مصطلح.  ما که اسلام را پاسخگوی همه مسائل بشر می دانیم مقصودمان آن نیست که پاسخگویی فقط از طریق فقه مصطلح انجام می گردد.  حکمت احکام فقهی نیز نه آنچنان است که حتماً از طریق فقه مصطلح قابل استنباط باشد.  حکمت معنایی اعمّ از فلسفه دارد و می تواند محصول تفکر عقلی باشد،  وقتی در نسبت با حضور دینی تحقق یابد.  عقل می تواند در انقطاع از وحی و در خدمت اهوای بشر و یا در نسبت با وحی،  صورت های مختلفی از تحقق و تعین پیدا کند.  عقل نظری و عقل عملی نیز دو وجه مختلف از امر واحد هستند و عقل یک بار در مقام نظر و بار دیگر در مقام عمل تحقق می یابد؛  و عمل صورتی متنزل از نظر است.

بنابراین، خلاف آنچه وزیر محترم ارشاد فرموده اند، خلأ مبتلابهِ ما در نظم اجتماعی و روابط بین انسان ها،  خلأ تئوریک نیست.  اسلام در مقام نظر هیچ نقصی ندارد و نقص – هر چه هست – از آنجاست که تمدن امروز محصول فلسفه ای منقطع از وحی است.  از یک سو تمدن غرب محصول تفکری عقلی است که در ذیل فلسفه یونان تحقق یافته است و از سوی دیگر،  از لحاظ تاریخی این نخستین بار است که مواجهه ای نظری و عملی میان تفکر دینی ما و تمدن فلسفی غرب روی می دهد و تا این مواجهه اتفاق نمی افتاد،  حکمت نظری دین امکان نمی یافت که در صورتی عملی تنزل یابد و پاسخگوی مسائل روز باشد.

کسانی که کتاب «بررسی اجمالی مبانی اقتصاد اسلامی» را از متفکر شهید،  استاد مطهری (ره) دیده اند می توانند در آن مصداق روشنی برای این امر بیابند که چگونه حکمت نظری دین می تواند به معنای تحت اللفظی تفقه نزدیک شود.  فی المثل،  استاد شهید در این کتاب،  سرمایه داری ماشینی را به مثابه موضوعی جدید در فقاهت و اجتهاد دیده اند و نوشته اند:

صرف توسعه و تغییر کمّی ماهیّت شیء را عوض نمی کند مادام که منجّر به تغییر کیفی نشود.  به عقیده ما مشخّصه اصلی سرمایه داری که آن را موضوع جدیدی از لحاظ فقه و اجتهاد قرار می دهد دخالت ماشین است،  ماشینیزم صرفاً توسعه آلت و ابزار تولید نیست،  که انسان ابزار بهتری برای کاری که باید بکند پیدا کرده است،  بلکه تکنیک و صنعت جدید علاوه بر بهتر کردن ابزارها،  ماشین را جانشین انسان کرده است،  ماشین مظهر فکر و اراده و نیروی انسان بما هُوَ انسان است. . .  ماشین جانشین انسان است نه آلت و ابزار انسان،  یک انسان مصنوعی است.

صاحب نظران می دانند که همین مبنایی که شهید مطهری (ره) اتخاذ کرده اند می تواند جوابگوی بخش عظیمی از سؤالات جوامع امروز در مواجهه با ماشین باشد و لذا،  دغدغه عدم تناسب آهنگ انقلاب با زمان – که به نظر می آید دغدغه اصلی وزیر ارشاد و بسیاری دیگر از مسئولان نظام اسلامی است- نباید آنها را به این سمت براند که تنها راه حفظ انقلاب را در دور شدن مردم از واقعیات ببینند و از سر رعب و دستپاچگی،  تلاش اصلی خود را در این جهت قرار دهند که اسلام را حامی ارزش ها و دستاوردهای تمدن امروز نشان دهند و با صراحت بگویم،  به جای اعتماد به نسل هنرمندی که از انقلاب جوشیده اند و در جریان انقلاب پرورش یافته اند،  در مواجهه با روشنفکران ضدّ دین به اختراع نسلی دیگر – هر چند من درآوردی و بی ریشه – بپردازند که در ضدیت با دین و انقلاب هیچ چیز از آن دو نسل دیگر کم ندارند.

تحجر و تجدد دو پرتگاه جهنمی هستند که در این سوی و آن سویِ صراط عدل دهان باز کرده اند: زاهدان متنسّک و عالمان متهتّک؛  آنان فلسفه و عرفان و شعر و موسیقی را تکفیر می کنند و اینان فقه را از پاسخگویی به مسائل روز عاجز می دانند،  و صراط عدل از میانه این دو پرتگاه و از بطن آن می گذرد.  وزیر محترم ارشاد اسلامی فقط به تحجر و عوام زدگی تاخته اند و از غرب زدگی و تجدد سخنی به میان نیاورده اند.  ایشان پس از ذکر این حقیقت که:

انقلاب ما آرمان هایی داشت که در شعارهایش متبلور بود. یک دین حقیقی به همان میزان ماندگار است که قابل تحقق باشد. آرمان به خودی خود وجود ندارد بلکه ما را به سمت اهداف می راند. زندگی ما نظم می خواهد. اگر آهنگ انقلاب متناسب با زمان نباشد دچار مشکل می‌شویم.

فرموده اند:

شاید آسان ترین راه را انسان های سطحی مطرح می کنند، یعنی اینکه رقیب ما،  اندیشه مخالف ما،  نباید اجازه حرف زدن داشته باشد و باید جلویش گرفته شود.  اما واقعاً این راه حل مشکل ما را حل می کند؟ ملاک سلیقه کی باید باشد؟. . .  استراتژی فرهنگی یک نظام نمی تواند بر منع قرار گیرد. در طول تاریخ اسلام این گونه نبوده است.  اندیشمندان اسلامی به استقبال اندیشه های دیگران می رفتند و لحظه به لحظه فرهنگ اسلامی را غنی تر می کردند.

بسیاری به صورت نادرست می پندارند که تنها مجاری انتقال افکار کانال های رسمی است و نباید هیچ اندیشه مخالفی در قالب کتاب یا فیلم اجازه انتشار داشته باشد و این فکر شوخی است.  امواج رادیویی امروز و امواج تصویری فردا این انتقال را امکانپذیر می سازد.

شکی نیست که استراتژی فرهنگی یک نظام نمی تواند بر منع قرار گیرد و میزان آن را نیز خود وزیر ارشاد در سخنان خویش معین فرموده اند:

«در لیبرال ترین حکومت ها در جایی که علیه نظام توطئه می شود منع وجود دارد و درک این توطئه بر اساس سلایق شخصی نیست و قانونمندی خاص خود را دارد. »

اما مسلّماً جای این سؤال وجود دارد که « آیا استراتژی فرهنگی نظام نمی تواند بر تقویت تلاش هایی ارتکاز یابد که در تفکر و غایات با او همسو و هماهنگ هستند؟»

مگر کسی از وزارت ارشاد خواسته است که استراتژی فرهنگی خود را بر منع قرار دهد؟ دوستان ما باید به یاد داشته باشند که اکنون حجاب سکوت و صبر هنگامی شکسته شده که آتمسفر فرهنگی در عرف خاص آنچنان مسموم و نا امن است که هیچ مؤمنی احساس امنیت نمی کند.  من با صراحت به مسئولان فرهنگی و هنری کشور اعلام می دارم که این دغدغه که فرزندان ما امروز و فردا در فضای کدام فرهنگ رشد خواهند یافت ما را به سختی به وحشت می اندازد.

از داهیانه ترین سخنانی که وزیر ارشاد در این گفت و گو به زبان آورده اند این است که:

«ما معتقدیم که باید با تبادل اندیشه در افراد مدافع نظام مصونیت به وجود بیاوریم.  لازمه این کار این است که جامعه با آرای مخالفین مواجه شود ولی این مواجهه باید کنترل شده باشد. »

اما واقعاً همین استراتژی است که به منصّه عمل در آمده است؟ آیا واقعاً دوستان ما در وزارت ارشاد آتمسفر فرهنگی جامعه را کنترل دارند؟ آیا لازمه این مصونیت اجتماعی آن نیست که در کنار مواجهه جامعه با آرای مخالفین،  تلاش های دوستانه مؤید انقلاب و دینداری نیز تقویت شود؟ آیا لازمه مصونیت یافتن مدافعان انقلاب در مواجهه با آرای مخالفین آن است که ما آتمسفر فرهنگی جامعه را آن گونه کنیم که نسل های جدید فرصت هدایت را از دست بدهند؟

ما نیز با تحجر مخالفیم،  اما در عین حال می دانیم که تنها مرتجعین و متحجرین نیستند که به نظام فرهنگی و هنری کشور اعتراض دارند.  اگر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می خواهد که حصارهای جهل و خرافه و تحجر را بشکند و جامعه را از تفریط باز دارد،  باید با تجددِ افراطی نیز مبارزه کند تا مردم را از چاله ای به چاه نیفکند. . .  و البته باز هم صد هزار بار شکر که عرف عام از این کشاکش فارغ است و راه خویش را فطرتاً در نسبت با شریعت می یابد.  دشمنان ما می‌گویند: «مشکل امروز ما غرب زدگی نیست،  عوام زدگی است. »«منبع: aviny. com»]

[۱] [در حاشیه ی سخنان وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در جمع دانشجویان،  دهم اردیبهشت ۱۳۷۰ «ر. ک.  به : سخنان وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی پیرامون بحث های اخیر فرهنگی و هنری در کشور،  کیهان،  ۱۴۱۷۳،  ۱۰ اردیبهشت ۱۳۷۰، ص ۲۲.  -و. »]