سوره سینما – سینمای ایران در تولید آثار با زمینه‌های گوناگون کارنامه درخشانی از خود به جای گذاشته است. یکی از موضوعاتی که در سینمای ایران به ویژه در دهه‌های اخیر مورد توجه بوده و آثار ارزشمندی را در کارنامه خود دارد، موضوع صهیونیسم است سینمای ایران تلاش کرده تا این موضوع را به شیوه‌ای منحصر به فرد به تصویر بکشد. این گزارش در چند قسمت به بررسی تصویر صهیونیسم در سینما و تلویزیون ایران می‌پردازد.

«سرب»؛ اولین گام در مسیری ناهموار

مسعود کیمیایی در سال ۱۳۶۷ اثری ماندگار را در کارنامه خود ثبت کرد. درست در سالی که تهران درگیر بزرگترین بحران جنگی بود، آن هم موشک‌باران تهران. برای تاریخ حتما قابل توجه خواهد بود که «سرب» در دل جنگ متولد شد. فیلمی با بازی درخشان فریما فرجامی، جمشید مشایخی، جلال مقدم، امین تارخ، هادی اسلامی و… . داستان این فیلم در دهه ۱۳۳۰ می‌گذرد:

در تهران سال‌های ۱۳۳۰ یک زوج جوان یهودی به نام‌های دانیال و مونس همچون بسیاری دیگر از یهودیان خواهان عزیمت به سرزمین موعود هستند. اما از آنجاییکه عمویشان یعقوب مخالف صهیونیزم است با مخالفت سازمان هاگانا که یک گروه بسیج کننده‌ی یهودیان است مواجه می‌شوند. چندی بعد یعقوب به دست یزقبل که عضو سازمان است کشته می‌شود و پلیس میرزا محسن، همسایه یعقوب را که فردی متدین بوده و برای کمک به او آمده است را به جرم قتل دستگیر و روانه زندان می‌کند. دانیال و مونس که از هویت قاتل آگاه هستند برای نجات جان خود مجبور به فرار و زندگی مخفیانه شده و درصددند تا هر طور شده از کشور خارج شوند. نوری، برادر میرزا محسن برای اثبات بی‌گناهی برادر خود به دنبال آنان است تا در دادگاه شهادت دهند ولی غیر از او یزقبل نیز در پی آنان است تا شاهدی بر قتلش باقی نماند. سرانجام نوری موفق به بازگرداندن دانیال می‌شود. در روز دادرسی دانیال مورد ترور واقع می‌شود اما نوری با انداختن خود در جلوی او مورد اصابت گلوله قاتل قرار می‌گیرد و دانیال سرانجام در دادگاه حاضر می‌شود.

اما موفقیت این فیلم در جشنواره‌ فیلم فجر به دریافت جایزه بهترین بازیگر نقش اول زن (فریما فرجامی)، بهترین فیلمبرداری (محمود کلاری) و بهترین چهره‌پردازی (جلال معیریان) ختم شد. این فیلم همچنین توانست در چهل و دومین دوره جشنواره فیلم نیویورک جایزه بهترین بازیگر مرد را برای هادی اسلامی از آن خود کند.

«بازمانده»؛ رسیدن به نقطه اوج

اما این مسیر متوقف نشد و شش سال بعد، شادروان سیف‌الله داد با ساخت فیلمی درخشان؛ موفق شد اثری ماندگار در کارنامه خود ثبت کند. «بازمانده» با بازیگران غیر ایرانی و با زبان عربی ساخته شد. سیف‌الله داد فیلمنامه این فیلم را بر اساس داستانی از غسان کنفانی نویسنده فلسطینی به نام بازگشت به حیفا نوشت. و موضوع آن به سال ۱۹۴۸ و تشکیل کشور اسرائیل و حکومت آن بر شهر حیفا بازمی‌گردد.

در خلاصه داستان این فیلم آمده است: سال ۱۹۴۸، فلسطین، شهر تحت اشغال حیفا. دکتر سعید به همراه همسرش لطیفه و نوزادشان فرهان در این شهر زندگی می کنند. دکتر سعید، شمعون ـ همسایه و همبازی یهودی دوران کودکی خود ـ را حین بمب گذاری در یک قطار می بیند. اما مطلع کردن پلیس، آغاز دردسرهای او و خانواده اش است. مشعون با تهدید از او می خواهد شهر را ترک کند اما سعید امتناع می کند. صفیه ـ مادر سعید ـ برای تشویق فرزندش به ترک شهر، به حیفا می آید. اما صبح روزی که قرار است خانواده دکتر سعید شهر را ترک کنند، حیفا مورد تهاجم صهیونیست ها قرار می گیرد و از این خانواده، تنها صفیه و فرهان زنده می مانند. خانه دکتر سعید به زن و شوهری یهودی می رسد و آنها سرپرستی فرهان را که در خانه تنها مانده، به عهده می گیرند. صفیه که می خواهد تنها یادگار خانواده اش را حفظ کند، به عنوان دایه فرهان وارد خانواده یهودی می شود. از سوی دیگر، همسر صفیه که درگیر مبارزه با صهیونیست هاست نقشه انفجار بمب در یک قطار حامل صهیونیست ها را طرح ریزی می کند. صفیه می پذیرد تا چمدان حاوی بمب را حمل کند. شمعون، زن و شوهر یهودی، صفیه و نوه او نیز از مسافران قطار هستند. درست در لحظه ای که هویت صفیه در حال لو رفتن است، او با فرهان از قطار بیرون می پرد و انفجار روی می دهد. صفیه به شدت آسیب می بیند و فرهان زنده می ماند.

این فیلم در جشنواره فیلم فجر سال ۱۳۷۴ جایزه ویژه هیئت داوران را کسب کرد و کاندیدای بهترین فیلمنامه و بازیگر نقش اول زن هم شد. سلما مصری هم بخاطر بازی در این فیلم لوح تقدیر دریافت کرد.

این دو اثر از این جهت اهمیت دارند که تصویر صهیونیسم را تقریبا برای اولین‌بار در یک اثر ایرانی به نمایش گذاشتند. در سال‌های بعد اما شخصیت‌های صهیونیست بیشتری را در آثار دراماتیک ایرانی دیدیم که در قسمت‌های بعدی به معرفی‌شان می‌پردازیم.