سوره سینما – پاییز تلخ و سخت ۱۴۰۲ به نام پاییزی ثبت شد که بزرگان زیادی را در عرصه هنر به آغوش سرد خاک سپرد. فردوس کاویانی، آتیلا پسیانی، داریوش مهرجویی، وحیده محمدی فر، بیتا فرهی و حالا پروانه معصومی… همه در همین پاییز دار فانی را وداع گفتند. دوشنبه؛ هفتم آذر ماه پروانه معصومی نیز بر اثر بیماری ناشی از آرتریت روماتوئید که یک نوع بیماری خودایمنی است، از دنیا رفت.

پروانه معصومی در یازدهم اسفند ماه سال ۱۳۲۳ متولد شد. تحصیلاتش را در دانشکده زبان‌های خارجی دانشگاه ملی ایران به پایان رساند. علاقه او به بازیگری سبب شد تا در سال ۱۳۵۰ اولین نقش کوتاهش را در فیلم سینمایی «بی‌تا» به کارگردانی هژیر داریوش ایفا کند و سال بعد از آن در همکاری با بهرام بیضایی در فیلم سینمایی «رگبار» به عنوان نقش اصلی مقابل دوربین رفت. کارنامه هنری پروانه معصومی با همکاری با بهرام بیضایی در سینما آغاز شد و در یک مسیر پر فراز و نشیب به همکاری با داریوش یاری و بازی در سریال «در کنار پروانه ها» ختم شد.

مرحومه معصومی دو جایزه سیمرغ بلورین بهترین نقش اول زن در سومین دوره و ششمین دوره از جشنواره فیلم فجر را برای بازی در فیلم های «گل های داوودی» و «جهیزیه برای رباب» دریافت کرد. او با کارگردانان مطرح دیگری چون ناصر تقوایی، رسول صدرعاملی، جمال شورجه، داوود میرباقری، محمدعلی باشه آهنگر، رخشان بنی اعتماد، کیومرث پوراحمد و … همکاری داشت و طی عمر هنری خود توانسته بود کارنامه محکم و قابل دفاعی ارائه دهد.

حالا پروانه معصومی نیز در خانه ابدی خود آرام گرفته و تنها بازی های به یادماندنی اش می توانند خاطره او را برای مردم هنردوست زنده نگه دارند. در این گزارش قصد داریم به ۵ بازی خاطره انگیز این بازیگر بپردازیم.

*«رگبار» و عشق نافرجام «عاطفه»

«رگبار» نخستین فیلم بهرام بیضایی در سال ۱۳۵۰ و اولین همکاری او با پروانه معصومی بود. همکاری‌ای که در «غریبه و مه» و «کلاغ» نیز ادامه پیدا کرد. فیلم سینمایی «رگبار» به عنوان اولین تجربه کارگردانی بهرام بیضایی، نگاهی متفاوت به زندگی و عشق دارد و عشق نافرجام را به خوبی به تصویر می‌کشد. پروانه معصومی در فیلم «رگبار» در نقش زنی است به نام «عاطفه» که عاشق معلم برادرش می‌شود و عشق آن‌ها با رفتن معلم از آن محله ناکام می‌ماند.

پروانه معصومی در این فیلم با پرویز فنی زاده، محمدعلی کشاورز، رقیه چهره آزاد، حسین محجوب و … همبازی بوده است.

*«گل های داوودی» و تصمیم سخت عصمت!     

فیلم سینمایی «گل‌های داوودی» یکی از مهمترین فیلم هایی بود که پروانه معصومی در آن ایفای نقش کرد و برای بازی در این فیلم توانست سیمرغ بهترین بازیگر نقش اول زن را در سومین جشنواره فیلم فجر از آن خود کند. «گلهای داوودی» به کارگردانی رسول صدرعاملی و نویسندگی فریدون جیرانی در سال ۱۳۶۳ ساخته شد.

پروانه معصومی در این فیلم کاراکتری با نام «عصمت» را بازی می کرد که  همسر عباس صفاری با بازی داوود رشیدی بود.

در داستان این فیلم آمده است: عباس صفاری در جریان بروز مشاجره با دوست خود باعث مرگ ناگهانی وی شده و به ۲۵ سال حبس محکوم می‌شود. با سپری شدن ۲۰ ساله محکومیت و عفو ۵ سال آخر قرار آزادی عباس صادر می‌شود؛ اما روز موعود در شرایطی که همگان منتظر آزادی عباس هستند، استوار هدایت با بازی جمشید مشایخی خبر مرگ ناگهانی عباس را به همسرش، عصمت می‌دهد. عصمت از گفتن حقیقت به فرزند نابینای خود، جواد (بیژن امکانیان) که در آستانه برگزاری مراسم ازدواجش قرار دارد خودداری می‌کند. استوار هدایت که قبل از عزیمت به سفر عصمت را در جریان واقعیت کشته شدن عباس به دست یکی از مأمورین زندان قرار داده بود با تقاضای وی مبنی بر معرفی خود به عنوان پدر جواد و حضور در مراسم عروسی او مواجه می‌شود. جواد که به‌طور ناگهانی در جریان مکالمه استوار و مادرش قرار می‌گیرد خانه را ترک کرده و از حضور در مراسم خودداری می‌کند. اما سرانجام توسط همسرش متقاعد شده و با واقعیت مرگ پدرش کنار می‌آید.

از بازیگران این فیلم می توان به داوود رشیدی، جمشید مشایخی، بیژن امکانیان اشاره کرد.

*«ناخدا خورشید»؛ نقطه عطف در کارنامه کاری پروانه معصومی

ناصر تقوایی «ناخدا خورشید» را در سال ۱۳۶۵ مقابل دوربین برد. این فیلم یکی از ماندگارترین آثاری است که پروانه معصومی در سینمای ایران از خود به یادگار گذاشته است؛ نقشی با نام «خاتون» که معصومی با آن هنر بازیگری اش را به رخ کشید.

داستان این فیلم در دهه ۱۳۴۰ رخ می‌دهد، یکی از بزرگان شهر به نام «خواجه ماجد»، ناخدا خورشید را لو می‌دهد و بار قاچاق لنج ناخدا خورشید به آتش کشیده می‌شود. یک دلال به نام فرحان که می‌خواهد چند فراری سیاسی را از مرز آبی عبور دهد وارد بندر می‌شود. او با ناخدا خورشید تماس می‌گیرد. ناخدا که احتمال می‌دهد لنجش را مصادره کنند با فرحان همکاری می‌کند و چند مرد را که ظاهرا در ترور حسنعلی منصور دست داشته‌اند به آن سوی آب می‌رساند. پس از آن چند تبعیدی نیز از فرحان می‌خواهند که اسباب فرار آنان را فراهم کند. ناخدا این بار نیز با اکراه به این ماجرا کشیده می‌شود. تبعیدی‌ها پیش از فرار، خواجه ماجد و مباشر او را می‌کشند و مرواریدهای او را می‌ربایند. فرحان و ملول دستیار ناخدا نیز کشته می‌شوند و در نزاع خونینی که میان تبعیدی‌ها و ناخدا درمی‌گیرد، همگی از پای در می‌آیند.

مرحومه پروانه معصومی در این فیلم با داریوش ارجمند، علی نصیریان، سعید پورصمیمی و فتحعلی اویسی همبازی بوده است.

*دومین همکاری پروانه معصومی با داریوش ارجمند در سریال «امام علی(ع)»

سریال «امام علی(ع)» به نویسندگی و کارگردانی داوود میرباقری، جزء معدود آثار فاخری است که در سال ۱۳۷۰ برای تلویزیون تولید شدند و البته یکی از مهمترین و پرمخاطب ترین آن ها نیز محسوب می شود. پروانه معصومی در این سریال در نقش «هاجر»؛ همسر مالک اشتر را بازی می کرد.

این سریال به اواخر دوره خلافت عثمان بن عفان شروع و تا پنج سال انتهایی و دوران خلافت و زندگی حضرت علی(ع) می‌پردازد.

پروانه معصومی در یکی از گفتگوهای خود، درباره حضورش در این سریال بیان کرده بود: «بازی در مجموعه تلویزیونی «امام علی (ع)» برایم اصلا سخت که نبود هیچ، بلکه لذت بخش هم بود، یک روز داوود میرباقری برای حضور در این مجموعه از من دعوت کرد و زمانی ایفای نقش من در این مجموعه آغاز شد که همه سکانس‌های آن ضبط شده بود و در ادامه صحنه‌های مربوط به من فیلمبرداری شد که ضبط کلیه این سکانس‌ها ده روز طول کشید.»

او که در این سریال نقش همسر مالک اشتر با بازی داریوش ارجمند را بازی می کرد و این دومین همکاری او با ارجمند پس از «ناخدا خورشید» بود، درباره این همکاری عنوان کرده بود: «زمانی که با «داریوش ارجمند» در سریال «امام علی (ع)» همبازی شدم اولین تجربه همکاریمان نبود چرا که ما در گذشته در فیلم سینمایی «ناخدا خورشید» تجربه همکاری با هم را داشتیم به همین خاطر به خوبی توانستیم از پس نقش «هاجر و مالک اشتر» بر بیاییم.»

در این سریال بازیگران زیادی ایفای نقش داشتند که از مهمترین آن ها می توان به جمشید مشایخی، داریوش ارجمند، مهدی فتحی، بهزاد فراهانی، محمدرضا شریفی نیا، پرویز پرستویی، داوود رشیدی، ویشگا آسایش، فخری خوروش و … اشاره کرد.

*شمایل یک زن قدرتمند در «یوسف پیامبر»

مجموعه تلویزیونی «یوسف پیامبر» به کارگردانی فرج الله سلحشور، سومین کار تاریخی-مذهبی بود که پروانه معصومی در آن ایفا نقش داشت. این سریال پس از سریال «امام علی (ع)» و سریال «مسافر ری» در سال ۱۳۸۷ تولید شد. مرحومه معصومی در این سریال نقش «بانو تیه» همسر آمنهوتپ سوم را ایفا می کرد. «یوسف پیامبر» بر پایه داستان زندگی حضرت یوسف مطابق با روایت قرآن و منابع اسلامی، ساخته شد.

پروانه معصومی در رابطه با نقش خود در سریال «یوسف پیامبر» در مصاحبه ای عنوان کرده بود: «ابتدا نقش دیگری در این سریال به من پیشهاد شده بود که وقتی آن را خواندم با اینکه سرتاسر سریال حضور داشت اما قبول نکردم چراکه نقشی خنثی بود. پس از آن به من گفتند نقش دیگری در فیلمنامه هست به نام «بانو تیه» که همسر آمنهوتپ سوم (فرعون مصر) است، آن را خواندم و با اینکه خیلی نقش بلندی نبود اما جای کار داشت. این نقش را پذیرفتم. بانو تیه خلاف دیگر نقش هایی که من بازی کرده بودم خشن و قدرتمند بود. من او را قبول کردم چراکه فکر می کردم زن با اراده ای است.»

از جمله بازیگران این مجموعه، مصطفی زمانی، کتایون ریاحی، محمود پاک‌نیت و جعفر دهقان بودند.

*خداحافظی با پروانه معصومی

مراسم تشییع مرحومه پروانه معصومی سه‌شنبه ۷ آذر ماه ۱۴۰۲ در مجتمع خاتم الانبیاء(ص) رشت برگزار شد و از آنجا به تهران منتقل خواهد شد تا روز چهارشنبه ۸ آذر در آرامگاه خانوادگی امامزاده ابوطالب ده فرحزاد به خاک سپرده شود.