سوره سینما – از مهرماه امسال (۱۴۰۲)، فیلمی تاریخی-مذهبی به کارگردانی سیدمجتبی طباطبایی و با موضوع سفر حضرت معصومه (س) از مدینه به قم و وفاتشان اکران شده است. این فیلم باعنوان «اخت الرضا» به تهیه‌کنندگی جعفر ادیب و با مشارکت سازمان سینمایی سوره و آستان مقدس حضرت معصومه (س) و مجموعه شبکه‌های کربلا (عتبه حسینی) ساخته شده است. آنچه در ادامه می‌خوانید گفتگوی سوره سینما با سیدمجتبی طباطبایی؛ کارگردان این فیلم است.

«اخت الرضا» بر مبنای ایدئولوژی ساخته شد

* در جامعه سینمایی که این روزها بین فیلم های کمدی گیر کرده و می فروشد، ساخت یک فیلم مذهبی به خودی خود می تواند بزرگترین ریسک برای تولیدکننده در فروش باشد، شما ریسک این کار را چطور پذیرفتید؟ به این موضوع فکر نکردید که ممکن است مخاطبی نداشته باشید؟

دقیقا در جامعه سینمای امروز که فیلم های کمدی می فروشد و باید هم بفروشد و ذائقه مخاطب را پیدا کرده و جایگاه خود را دارد، واقعا باید به این مطلب برسیم که هر فیلمی جایگاه خاص خود را دارد! اتفاقا من از شروع فیلم اعتقاد قلبی داشتم که یک فیلم مذهبی اینچنینی می تواند جایگاه خود را در میان فیلم های دیگر پیدا کند، چون من تجربه قبلی این جنس کارها را در حوزه تئاتر داشتم، تئاترهای آیینی اجرا می کردم و می دیدم که مردم استقبال می کنند. می دیدم که این نوع محصولات در سبد کل خانوار قرار می گیرد و کل طیف خانوار را دچار و انگیزه برای دیدن ایجاد می کند. برای این که این فیلم برمبنای ایدئولوژی ساخته می شود. در مورد یک شخصیت تاریخی-مذهبی است که همه ما نسبت به ایشان انرژی مثبت، واکاوانه و کنجکاوانه ای داریم که بدانیم چه سرنوشتی را پشت سر گذاشته اند.

من از ابتدا می دانستم که این فیلم دیده می شود اما خیلی از دوستان و بخشی از متولیان امر هم اعتقادی نداشتند، به این دلیل که گمان می کردند چنین فیلم هایی قطعا در پخش شکست خواهند خورد. اما دیدیم که علی رغم زمان کم اکران استقبال خوبی شد. حتی در اکران بین الملل با استقبال مواجه شده است و خیلی ها می خواهند این فیلم را ببینند. در اکران های سیار هم موفق بوده است. به نظر من ساخت این جنس از آثار  هر چند که دارای یک ریسک بالایی برای یک کارگردان و تولیدکننده است اما خودزنی نیست!

«اخت الرضا» اولین اثر جدی سینمایی در مورد حضرت معصومه (س) است

* اگر می خواستید مخاطب عام را در نظر بگیرید می شد یک فیلم تاریخی-مذهبی در مورد یکی از امامان یا پیامبران ساخت، شما به یک بخش کوتاهی از زندگی خواهر امام رضا (ع) پرداختید که شاید وسعت زیادی از مخاطبان را دربرنگیرد، چه شد که به داستان زندگی حضرت معصومه (س) رسیدید و آن را ساختید؟ با توجه به اینکه پیش از این هم به زندگی ایشان پرداخته شده بود.

این فیلم اولین اثر جدی سینمایی در مورد حضرت معصومه (س) است و پیش از این در مورد زندگی حضرت فاطمه معصومه (س) فیلمی ساخته نشده بود. به چند دلیل به زندگی ایشان پرداخته نشده که مهمترین آن کم بودن مستندات تاریخی است. از طرفی مورد مناقشه قرار گرفتن این موضوعات و حساسیت هایی که خیلی از آن ها به جا است و گاها حساسیت هایی که همراه با وسواس های بی مورد بوده، باعث شده بود که به این جدیت درباره حضرت معصومه فیلمی ساخته نشود.

انتخاب زندگی حضرت فاطمه معصومه (س) به عنوان سوژه برای بنده موضوعیت داشت. از این جهت که یک عرق مذهبی و عرق محبت نسبت به ایشان را در خودم احساس می کنم چون همشهری بودم و در قم متولد شدم. بنابراین برای من همیشه شخصیت حضرت فاطمه معصومه جایگاه ویژه ای داشت و همیشه علاقه مند بودم یک کاری در مورد ایشان انجام دهم.

این که یک بخشی از زندگی ایشان را روایت کردم شاید یک طیف مخاطب را از دست دادم اما نکته ای که برای من خیلی اهمیت داشت، این بود که در عصری که ما اسلام را متهم می کنیم به اینکه زن ها بروز و ظهور اجتماعی نداشتند، تاریخ ساز نبودند و همیشه در پستوی خانه بودند، یک دختر هاشمی را معرفی کنم. ما نکات خیلی درخشانی دراین فیلم داریم. من مطالعات زمینه ای داشتم، ساخت برنامه تلویزیونی در مورد ارحام مطهره (مادران و همسران امامان) داشتم و دیدم همه آن ها در جای جای تاریخ که قرار گرفتند بسیار تاثیرگذار بوده اند. از حضرت خدیجه (س) که تجارت می کردند و بسیار پویا بودند و تمام ثروتشان را برای اسلام هزینه می کردند گرفته تا حضرت زینب (س) و حضرت معصومه (س) که یک دختر هاشمی بود و دلیلی وجود داشت که وقتی برای دیدار برادرشان می رفتند سفر ایشان ناتمام ماند. این روشنگری که در طول مسیر اتفاق افتاد دشمن را در موقعیت انفعال قرار داد تا اینکه نگذارد این سفر به پایان برسد و هیچکدام از سفرهایی که به سمت «مرو» و امام رضا (ع) بود به انجام نرسید که از جمله مهمترین آن ها سفر خواهر امام رضا (ع) بود.

در «اخت الرضا» جایگاه زن و تاثیر او را به تصویر کشیدم

بنابراین برای من مهم بود که جایگاه زن و تاثیر او را در این فیلم به نمایش دربیاورم و از این رو به بحرانی ترین بخش زندگی ایشان که مسیر سفر به سمت امام رضا (ع) بود، پرداختم. خود سفر هم برای من سختی هایی داشت. تنوع لوکیشن و تنوع شخصیت ها را می خواست و یک روایت جاده ای را می طلبید اما تمام این سختی ها را پذیرفتم و به سمت این داستان رفتم.

* فکر می کنم بیشتر از آن ریسکی که برای تولید کار مذهبی داشتید، بزرگترین چالش برای شما عدم حضور بازیگران چهره بود، چرا بازیگر چهره در کار شما نیست؟ این کار تعمدی بود؟

از این سوال اینچنین برمی آید که شما فکر می کنید این فیلم در اکران موفق نبوده، اما من با شما هم عقیده نیستم هرچند نظر شما محترم است. مختصات بودجه ای و ساخت اثر مشخص است. این اثر یک مستند داکیودرام بوده که تبدیل به یک اثر سینمایی شده و به نظرم در حوزه فعالیت خود و در آن چارچوبی که برای خود انتخاب کرده خیلی هم موفق بوده است. موفق بوده از این جهت که با یک بودجه ای برابر با یک دهم بودجه کارهای تاریخی و با عواملی که شاید در سینما تا امروز نام آن ها را نشنیده اید (چه پشت صحنه و چه مقابل دوربین) یک کار قابل دفاع ساخته شده است. این بهترین دفاع از این فیلم است که ۹۰ دقیقه فیلمی تاریخی-مذهبی ساخته شده که مخاطب خود را همراه می کند (چه در سینما، چه در اکران های سیار و مردمی که در حال انجام است).

۸۰ درصد نظرها درباره فیلم مثبت بوده است

کافیست که شما بازخورد مردم را ببینید و پیام هایی که مردم بعد از دیدن فیلم در نرم افزار سینماتیکت می گذارند را بخوانید. بیش از ۸۰ درصد نظرها مثبت بوده است. در این فضای فقر فرهنگی که کمتر شاهد فیلم های تاریخی و ارزشمند هستیم این اثر توانست جایگاه خود را پیدا کند و به نظرم متولیان امر با این بازخوردی که از این فیلم گرفتند باید راه را برای تولید فیلم های اینچنینی باز کنند و این مفاخر جهان تشیع را به مخاطب به ویژه جوان ها و دختران نجیب سرزمینمان بشناسانند. متولیان باید این راه را باز کنند تا ما با این خلا به سراغ شخصیت ها و قهرمان هایی که در سریال های ترکی و کره ای به ما ارائه می دهند (که اکثرا هم دیده ایم زاده تخیل فیلمساز هستند)، نرویم!

از انتخاب بازیگران فیلم راضی بودم

در مورد عدم حضور چهره هم باید بگویم که بخشی از آن به مختصات فیلم و هزینه آن برمی گردد؛ اما باید عرض کنم که در انتخاب شخصیت ها به ویژه شخصیت های اصلی، از انتخاب خودم راضی هستم. سینماگران باتجربه ای هم که فیلم را دیده اند حرف من را تایید می کنند که علی رغم اینکه بازیگران ما به ظاهر چهره نیستند اما از پس نقش هایشان برآمدند، به خصوص شخصیت های اصلی! و توانستند قصه را به خوبی برای مخاطب به تصویر بکشند. در واقع عدم حضور بازیگر چهره تعمدی نبوده هرچند که اعتقاد و ایمان داشتم که چهره های جدید را وارد فیلمم کنم نه چهره هایی که بسیار دیده شدند اما یک بخشی هم به خاطر شرایط و سختی کار بود و چه بسا اگر بودجه مناسبتری برای کار داشتم در انتخاب شخصیت های فرعی دستم بازتر می بود و کار باکیفیت تری را می توانستم ارائه دهم.

فضای تاریخ در حوزه زنان سکوت کرده است!

* چه کتاب هایی در این زمینه مطالعه کردید و در کل تحقیقات شما در چه سطحی بود؟

ابتدا یک گردآوری و پژوهش اولیه انجام شد، پس از آن با توجه به مقالاتی که برای کنگره ای با نام حضرت فاطمه معصومه (س) بود، موضوع بررسی شد. کتاب های متعددی از جمله «مَقاتِلُ الطّالِبیّین^۱» و «تاریخ تشیع» توسط تیم نویسندگی و پژوهش مطالعه شد.

از آنجایی که فضای تاریخ در برخی جاها سکوت کرده (خصوصا در حوزه زنان) و بعضی جاها اطلاعات ضد و نقیض بود، ما سعی کردیم با اشراف ناظران که به ویژه از طرف آستان مقدس حضرت معصومه بودند، در فیلمنامه به سمتی برویم که آنچه می گوییم زاده تخیل هنرمندانه خودمان نباشد، بلکه مبتی بر واقعیت باشد و حرفی را قطعی نزنیم. بنابراین شما وقتی فیلم را می بینید با یک فضای مستندگونه ای رو به رو هستید. خدا را شاکرم که اکثر علما و کارشناسان دینی که فیلم را دیدند بر این امر صحه گذاشتند که فیلم مبتنی بر واقعیت است و خیلی از دایره واقعیت دور نشده و از این جهت قابل تحسین است.

* به شخصه وقتی می خواستم به تماشای این فیلم بروم، فکر می کردم با یک فیلم مذهبی سطحی مواجه ام، اما رفتم و فقط ۱۰ دقیقه از فیلم گذشته بود که حرفم را پس گرفتم، گمان هم می کنم که هر مخاطبی که زمان بگذارد و فیلم را تماشا کند قطعا به این نکته خواهد رسید.

از لطف شما ممنونم. بله فیلم واقعا یک فیلم سطحی نیست چون ما برای شروع آن نیاز داشتیم که فیلم را یک مقدار به سمت جریان شناسی تاریخی آن برهه از زمان ببریم، برهه عجیب و غریبی که برای اولین و آخرین بار در تاریخ رخ داده بود و بنی عباس خلافت را تقدیم حضرت معصومه (س) و امام رضا (ع) کرده بود. این برهه حساسی بود و اگر امام رضا (ع) نمی پذیرفتند و کامل برمی گشتند، قطعا «مامون» قهرمان تاریخ می شد! چون تنها کسی بود که خلافت را تقدیم کرد و امام نپذیرفته بود. از جهت دیگر اگر امام میپذیرفتند و خلیفه می شدند در بازی «مامون» قرار می گرفتند و متهم به فرصت طلبی و قبول خلافت می شدند. در این برهه از تاریخ امام رضا (ع) با حرکت هوشمندانه ای که کردند «مامون» را در حوزه انفعال قرار دادند.

ما برای ساخت این فیلم می بایست به سراغ فضای جریان شناسی می رفتیم و این کار را انجام دادیم. شاید یکم از فضای زنانه و احساسی فاصله گرفتیم اما نیاز بود که بتوانیم موقعیت در آن برهه از تاریخ را به تصویر بکشیم. برای همین سراغ سفر و جریانات و اتفاقات آن رفتیم.

«اخت الرضا» در ابتدا یک مستند بازسازی ۴۰ دقیقه ای بود

* شما با یک بودجه کم، یک کار تاریخی-مذهبی با چنین پروداکشنی تولید کردید، اگر اشتباه نکنم ابتدا این فیلم را با زیرساخت های موجود ساختید و بعد به حوزه هنری ارائه دادید. بودجه اولیه ساخت با مشارکت از کجا بود؟

بله، این فیلم براساس وضعیت موجود ساخته شد. اولین حرکتی که در مورد آن انجام شد این بود که یک مستند بازسازی ۳۰ تا ۴۰ دقیقه ای با مشارکت آسان مقدس حضرت معصومه (س) و شبکه کربلا (مجموعه قنوات کربلا) ساخته شود اما ما تمام تلاشمان را کردیم که این قصه را به سمت داستانی شدن پیش ببریم. بنابراین با همراهی و همدلی دوستان و حمایت های آستان و شبکه کربلا کار را قدم به قدم جدی تر کردیم. اما خب این بودجه کم و اتفاقاتی که در پروژه بود ما را وادار کرد که کار را با یک نسخه اولیه که تضمین می کرد ۳۰، ۴۰ دقیقه از آن در می آید به پایان برسانیم. بعد از آن با همکارانم نشستیم و یک نسخه اولیه از فیلم را درآوردیم و به چند مجموعه برای حمایت از فیلم ارائه دادیم تا آنچه می خواهیم را بسازیم. خدارا شاکرم که سازمان سینمایی سوره از فیلم ما حمایت کرد و ما توانستیم طی ۱۰ جلسه فاز دوم فیلم (تصاویری که فیلمبرداری نشده بود) را تصویربرداری کنیم و البته در پساتولید (موسیقی، تدوین و جلوه های ویژه) نیز سازمان سوره به ما کمک کرد که یک اثر قابل دفاع را بسازیم.

با نریشن ها سعی کردیم یک روایت روان را به مخاطب ارائه دهیم

* نریشن هایی که فیلم داشت خیلی درست نوشته شده بودند و خیلی به روایت فیلم کمک می کردند اما نکته ای که درباره آن ها وجود دارد، این است که هر بار راوی تغییر می کرد و یک بازیگر دیگر راوی می شد. مانند سریالی که هر قسمت از آن را یک کاراکتر روایت می کند، چه تعمدی در این کار بود؟

در مورد نحوه روایت، ما از قهرمان قصه فاصله گرفته بودیم و سه روایت موازی را پیش می بردیم که هر کدام از این روایت ها با پایان زندگیشان تمام می شدند. فقط «اسما» باقی می ماند آن هم به این دلیل که در روایت های تاریخی مشخص نشده خادمه حضرت معصومه (س) بعد از فوت ایشان در قم می ماند یا به مدینه باز میگردد. داستان ما هم وقتی به پایان می رسد که «اسما» با این تردید رو به رو است و می گوید: «ای کاش پیش از این تکلیفم را پرسیده بودم.»

اینکه نریشن ها چقدر به فیلم کمک کرده یا نکرده بحث دیگری است. ما دو راه حل داشتیم یا باید راوی، گوینده و نریتور را دانای کل می گذاشتیم که به تمام فقرات داستان تسلط داشته باشد و تعریف کند یا اینکه اگر می خواستیم یک نریشن تک صدایی از یک شخصیت مثلا «اسما» یا «اسحاق» را انتخاب کنیم قطعا از یک بخشی از داستان محروم می شدیم. بنابراین سعی کردیم با انتخاب سه شخصیت («اسحاق» به عنوان قافله سالار، مامور عباسی به عنوان ذهنیت مخالف اهل بیت که همراه اهل بیت هست اما نگاه عباسیان را روایت می کند و «اسما» که خادمه حضرت معصومه (س) بود و نسبت خانوادگی هم با ایشان داشت) روایت را پیش ببریم.

نریشن ها سعی کردند یک روایت روان را به مخاطب ارائه دهند و به نظرم سریالی نشدند به دلیل اینکه ما هر چند سخت اما تمام تلاشمان را کردیم که این روایت ها در هم تنیده باشند. وقتی می گوییم سریال یعنی اینکه شخصیت ها اپیزودیک روایت کنند؛ نه! اتفاقا ما در فیلم سعی کردیم که نریشن ها تجربه خاص و درستی به نظر برسند. من چنین ماجراجویی را در کار دیگری ندیدم.

از همان ابتدا دوست داشتم صدای محمد معتمدی در فیلم باشد

* چه شد که از صدای محمد معتمدی برای پایان فیلم و تیتراژ استفاده کردید؟

در پساتولید با آقای مسعود سخاوت دوست به عنوان آهنگساز خیلی رفت و برگشت داشتیم. به خاطر مقدورات مالی کم پروژه امکان تولید یک موسیقی را نداشتیم با اینکه از ابتدا برنامه ریزی کرده بودیم که یک موسیقی باشد که روایت را به پایان برساند. باور بفرمایید از همان ابتدا صدایی چون محمد معتمدی عزیز در ذهنمان بود که بیاید و ما را کمک کند اما در آن زمان هم او ایران نبود و هم شرایط تولید سخت بود و هم ما به لحاظ هزینه و بحث مالی در مضیقه جدی بودیم. تا اینکه چند ماهی گذشت و می خواستیم فیلم را برای اکران آماده کنیم. من به صورت اتفاقی با قطعه «حرف بزن» از محمد معتمدی عزیز رو به رو شدم که او برای ویژه برنامه تلویزیونی ماه مبارک رمضان خوانده بود. با همان تیمی که ما می خواستیم کار کنیم (یعنی با همان شاعر و با همان موزیسین). موسیقی زیبای فرید سعادتمند عزیز که خیلی ما را کمک کرد، شعر زیبای آقای سیار و صدای بی نظیر آقای معتمدی مجموعا یک قطعه بی نظیر را رقم زده بود.

وقتی من دیدم چنین اثری تولید شده با تهیه کننده محترم آن ویژه برنامه؛ آقای امیر بشیری ارتباط گرفتم و از ایشان اجازه خواستم که اجازه پخش و استفاده این قطعه را که کم هم شنیده شده بود به ما بدهند و ایشان هم با بزرگواری این اجازه را دادند. من فکر می کنم این هم از کرامات خاص حضرت معصومه (س) بود که این موسیقی زیبا تولید شود و با هنرنمایی محمد معتمدی روی کار ما هم درخشان شود.

* آقای هادی مقدم دوست مشاور کارگردان فیلم شما بودند، از همکاری با ایشان بگویید.

واقعا از هادی مقدم دوست عزیز ممنون هستم که صبورانه و بزرگوارانه در کنار ما قرار گرفت و برادرانه مشوق ما بود. محمد ساسان عزیز از سازمان سینمایی سوره این ارتباط را برای ما هماهنگ کرد و با اضافه شدن آقای مقدم دوست نسخه اولیه فیلم دیده شد و ایشان نکات بسیار دقیق و درستی به من مشاور دادند. همراهی نویسنده عزیز آقای مصطفی نیکزاد در تکمیل و بلوغ روایت داستان خیلی کمکمان کرد. از صبر و بزرگواری هادی عزیز ممنونم که در مشاوره و نحوه روایت بسیار به ما کمک کرد.

پاورقی:

۱: «مَقاتِلُ الطّالِبیّین» کتابی تاریخی و به زبان عربی از علی بن حسین بن محمد، معروف به ابوالفرج اصفهانی است.