سوره سینما – در سومین روز از جشنواره هفدهم فیلم مستند «سینماحقیقت» بزرگداشت اصغر بختیاری، کارگاه «فرایند ساخت مستند کوتاه»، کارگاه بین‌المللی «روایت مستند» و کارگاه «تک‌نگاری در سینمای مستند» برگزار شد. همچنین مهمترین فیلم جشنواره با عنوان «احمد» ساخته مصطفی رزاق‌کریمی به نمایش درآمد. این مستند نگاهی به زمانه و زندگی مرحوم سیداحمد خمینی؛ فرزند بنیانگذار انقلاب دارد و در بخش مسابقه ملی و جایزه شهید آوینی با دیگر آثار رقابت می‌کند. در کنار مستند «احمد»، مستندهای «تکثیر در اسارت»، «پدگر» و «آخرین کوسه نهنگ» نیز در این روز نمایش داده شدند.

* در مستند اطلاعات قطره‌چکانی اهمیت دارد نه به رخ‌کشیدن آن!

در سومین روز از برگزاری جشنواره «سینماحقیقت» کارگاه «فرایند ساخت مستند کوتاه» با حضور لقمان خالدی برگزار شد. در این کارگاه که با حضور علاقه‌مندان سینمای مستند همراه بود لقمان خالدی گفت: در روند ساخت مستند، اولین سوال این است که ایده ما برای ساخت مستند، کوتاه، نیمه‌بلند یا بلند مناسب است؟ پیدا کردن پاسخ به این سوال باعث مشخص شدن روند کار خواهد شد.

وی ادامه داد: برای تعیین زمان مستند مواردی چون شخصیت‌ها، تعداد ایده‌ها و کشمکش‌ها اهمیت دارند. در واقع، قبل از شروع سفر مستندسازی باید مقصد را انتخاب کنیم و بدانیم که درام ما در چه ظرف زمانی امکان کنش دارد. در مستند کوتاه اولین چالش ما زمان است.

خالدی با اشاره به اینکه مستندها یا موضوع‌محور هستند و یا شخصیت‌محور، گفت: در ابتدا برای ساخت مستند کوتاه ایده خام اولیه را باید به طرح تبدیل کنیم که برای این منظور نیاز به تحقیق و پژوهش است. ما نباید در فیلم اطلاعات را بر سر مخاطب آوار کنیم. چون به رخ کشیدن اطلاعات اهمیت ندارد بلکه دادن قطره‌چکانی اطلاعات اهمیت دارد و مخاطب باید بخواهد که اطلاعات ما را بشنوند.

وی افزود: ابتدا باید از خود بپرسیم که مخاطب به اطلاعاتی که در مستند به او می‌دهیم تا چه اندازه نیاز دارد؟ اگر هم نیازی نداشته باشد باید کاری کنیم تا مخاطب تصور کند تکه پازل گم کرده اطلاعات در جریان مستند نزد مستندساز است و بخواهد آن را ادامه دهد.

خالدی ادامه داد: فیلم مستند باید هم عقلانیت و هم احساس داشته باشد. برای این منظور لازم است «کنجکاوی» ایجاد کنیم. یعنی مخاطب علاقه‌مند به شنیدن ادامه حرف‌های فیلم شود.

وی بیان کرد: غافلگیری توجه ما را جلب می‌کند اما علاقه‌مندی است که توجه ما را حفظ می‌کند. برای رسیدن به ارتباط با سوژه باید کشف کرد که چه چیزی مانع از برقراری ارتباط ما با سوژه می‌شود؟ پاسخ، در این است که اجازه دیده شدن کامل هویت سوژه رخ نمی‌دهد.

*داستان‌سرایی، مهم‌ترین رکن فیلم مستند است

دومین کارگاه برگزار شده در روز سوم، کارگاه بین‌المللی «روایت مستند» با حضور شهید العلم، عکاس و فعال اجتماعی بنگلادشی بود.

العلم در ابتدای این کارگاه گفت: من خودم را فیلمساز نمی‌دانم. من داستان‌سرا هستم و به‌ اعتقاد من مهم‌ترین رکن در هر شغلی در همین توانایی برقراری ارتباطات است. در بحث روایت مستند نیز، مهم‌ترین رکن داستان سرایی و نحوه روایت واقعه است. باید با مخاطب ارتباطی احساسی و همدلانه برقرار کرد.

وی ادامه داد: داستان‌سرایان می‌توانند بسیار قدرتمند و در عین حال بسیار خطرناک باشند. برای مثال در همین لحظه افرادی در غزه در حال کشته شدن هستند در حالی که کشورهایی که داستان‌سرایی دیگری دارند، اعمالی را انجام می‌دهند که با واقعیت در تضاد است. رسانه‌های غربی با داستان‌سرایی اخبار را به نفع خود تحریف می‌کنند.

این فعال اجتماعی گفت: حلقه گمشده امروز اعتماد است. حکومت‌ها و دولت‌ها در داستان‌سرایی خود اعتماد ایجاد نمی‌کنند. مخاطب باید در داستانی که آن را روایت می‌کنیم غرق شود. داستان سرای خوب انواع احساس‌ها از قبیل خشم، شرم، خوشحالی و هیجان را در مخاطب برمی‌انگیزاند.

وی ادامه داد: روایتگر باید بلد باشد چگونه داستان را آغاز و توجه مخاطب را به خود جلب کند. داستان‌سرا باید بتواند مخاطب را در تعلیق نگه‌ دارد. تعلیق را در زبان عکس و تصویر هم می‌توان نشان داد. یکی از مهم‌ترین وجوه در داستان‌سرایی، شیوه لحن در کلامی است.

این عکاس بیان کرد: بهترین دفاع در مقابل دولت‌های ظالمی که واقعیت روایتگری را به انحراف می‌کشند این است که با تمام وجود پای شغل خود بایستیم و رسالت خود را در پیش بگیریم. این کار خطرناک هست اما در نهایت این شغل از ابتدا خودمان انتخاب کرده‌ایم و باید برایش تلاش کنیم. دوست  دارم بگویم که خیلی خوشحالم که برای بار چندم به ایران آمدم.

* بسیاری از فیلم‌های ما فیلم مردم‌شناسی نیستند

کارگاه دیگری در سومین روز جشنواره با عنوان کارگاه «تک‌نگاری در سینمای مستند» و با تدریس فرهاد ورهرام برگزار شد.

ورهرام در ابتدای این کارگاه عنوان کرد: من هم مانند شما یک مستندساز هستم فقط ممکن است تعداد کارها و تجربیاتم بیشتر باشد. حتی شاید در این جمع مستندسازانی باشند که کارهای موفق‌تری از من انجام داده‌اند. فقط من از یک زمانی به بعد وارد حیطه دیگری از مستندسازی مانند مردم‌نگاری و… شدم.

وی ادامه داد: همچنان پس از گذشت سال‌ها فیلم‌ مردم‌شناسی تعریف مشخصی ندارد و هر فیلمی را که در قالب عشایری و روستایی و… تولید شود، فیلم مردم‌شناسی می‌نامند که درست نیست. متاسفانه این سردرگمی همچنان ادامه دارد.

ورهرام افزود: بسیاری از فیلم‌های ما فیلم مردم‌شناسی نیستند، بلکه موضوع مردم‌شناسی دارند. اینکه یک دوربین وارد یک فضای عشایری شود فیلم مردم‌شناسی نیست بلکه اینگونه فیلم‌ها تحقیق و پژوهش زیاد دارند.

این مستندساز گفت: من نام اغلب این مستندها را مستند مردم‌شناسی بدون مردم‌شناس گذاشته‌ام زیرا در این صورت ما فقط از اسنادی که دیگران تولید کرده‌اند، استفاده می‌کنیم.

ورهرام عنوان کرد: در تک‌نگاری کاری که اکثر افراد می‌کنند و بسیار هم مهم است، تکرار موضوع است. یعنی شما یک فیلمی را بگیرید و چند سال بعد دوباره به آن رجوع، تغییراتش را مشاهده و ثبت کنید. یا چند سال پشت سر هم یک منطقه یا موضوع را پیگیری کنید و سپس به فیلم برسید. در واقع ویژگی مونوگرافی این است که شما تمرکز بر یک موضوع و تداوم آن داشته باشید.

وی اضافه کرد: اوج مونوگرافی‌نویسی در ایران تا دهه ۶۰ بود و متاسفانه پس از آن رو به افول رفت به دلیل اینکه دانشجویان دیگر حوصله و امکانات تک‌نگاری ندارند، مردم‌شناسان هم بیشتر پشت میز می‌نشینند و در منطقه حاضر نمی‌شوند.

فرهاد ورهرام اشاره کرد: یک‌ جامعه شناس فرانسوی می‌گفت که شما ۵ مونوگرافی از شمال، جنوب، شرق، غرب و مرکز فرانسه به من بدهید و من جامعه فرانسه را براین اساس تحلیل می‌کنم. درواقع تک‌نگاری تا این حد اهمیت دارد.

* اصغر بختیاری مانند تابلوی عکسی قدیمی است که باید به جوانان نشان داد

در سومین روز از برگزاری جشنواره، مراسم بزرگداشت اصغربختیاری، مستندساز کشور باحضور چهره‌هایی‌ چون محمد حمیدی مقدم، عبدالحسین بدرلو، اصغر بختیاری، احسان محمدحسنی، شفیع آقا محمدیان، رضا میرکریمی، حبیب احمدزاده، محمدرضا عباسیان، مرتضی شعبانی، سیاوش حقیقی، مصطفی شوقی، و… برگزار شد.

حمیدی مقدم در این مراسم گفت: در طراحی بزرگداشت‌های جشنواره «سینماحقیقت» به سابقه، عقبه و آثار هنری هنرمندان نگاه می‌کنیم. بزرگداشت امروز اما برای ما متفاوت بود. بزرگداشت امسال برای اصغر بختیاری در ذهن ما نمادی از تکریم از معرفت است. امسال سالی استثنایی به لحاظ محتوا و حضور جوانان در جشنواره است؛ اما انتخاب اصغر بختیاری برای بزرگداشت در پاسداشت تاریخ دفاع مقدسی است که به گفته اغلب مورخان، «روایت فتح» سهمی مهم در آن ایفا می‌کند. اصغر بختیاری، همچون تابلوی عکسی قدیمی است که باید به جوانان نشان داد و برای مسیرشان روشنگری کرد.

وی افزود: در نبرد نابرابر فیلم‌های مستند با داستانی، هر مستندساز به تنهایی جهادگر است. در کنار مسائل کشور و نظام بودن افرادی چون اصغر بختیاری ایجادگر فضایی امن خواهد بود.

در ادامه پس از پخش یک مستند از مرتضی پایه‌شناس در مورد اصغر بختیاری، قاسم بخشی، فیلمبردار که سبقه طولانی فیلمبرداری در گروه روایت فتح را نیز دارد به روی صحنه آمد و گفت: خیلی ذهنم درگیر بود که به روی صحنه که می‌آیم چه حرفی بزنم. آقا مرتضی آوینی قانونی داشتند مبنی بر این که افراد باید صبور باشند. او برای مستندسازی نظم و حسابی سخت‌گیرانه داشت و یادم هست با شهید آوینی و اصغر بختیاری در چند عملیات همراه بودم.

بخشی گفت: روزی به منطقه شلمچه رفته بودیم و شروع کردیم به کار. یادم هست اصغر بختیاری هنوز کار را به خوبی شروع نکرده بودیم که گفت به‌نظر من عراقی‌ها تا لحظاتی دیگر به این‌جا حمله می‌کنند و بار و بندیل را برداشته و برویم. ما دوباره سوار ماشین شدیم و به نیروی اطلاعات عملیات رسیدیم که به ما گفت تمام این منطقه را عراقی‌ها گرفتند و همین یک هلالی که شما از آن عبور می‌کنید آزاد است. یعنی درواقع، آزادی‌مان را در آن روز مدیون اصغر بختیاری هستیم.

در ادامه مراسم پرویز رمضانی؛ صدابردار «روایت فتح» به روی صحنه آمد و گفت: شهید آوینی بعد از عملیات «کربلای ۵» تصمیم بر آن گرفت تا از بچه‌های جنگ برای هنر جنگ استفاده کنند. من و اصغر بختیاری از گردان سیدالشهدا بودیم که به گروه پیوستیم.

وی افزود: من همیشه صدابردار بودم و هیچگاه صداگذاری نکردم. آخرین صدابرداری من هم در برنامه‌ای مربوط به سردار شهید حاج قاسم سلیمانی بود. شهدا، شهید هستند و بعد به شهادت می‌رسند.

یادم هست مرتضی آوینی قبل از شهادتش انگشترش را به اصغر بختیاری بخشید. حتی از شهید آوینی عکسی هم قبل از شهادتش هست که بوی شهادت می‌داد و خود شهید می‌دانست و ما نمی‌دانستیم و همچنان بعد از رفتنش دل ما غزه است.

پس از پرویز رمضانی، مرتضی شعبانی طی یک سخنرانی‌ گفت: امشب برای من شب بسیار خوبی است و خدا محمد حمیدی مقدم را خیر بدهد که چنین شب خاطره‌انگیزی را برای ما رقم زدند. من افتخار می‌کنم به این که تا مدت‌ها فیلمبردار اصغر بختیاری بودم. به اعتقاد من حضور ایشان سر هر صحنه‌ای حال و هوا را متفاوت می‌کرد.

مرتضی شعبانی نیز خاطره‌ای مشترک با اصغر بختیاری و شهید آوینی تعریف کرد.

محمدیاشار نادری، مدیرعامل بنیاد «روایت فتح» نیز در این مراسم به روی صحنه آمد و بعد از تجدید یاد شهید آوینی و حاج قاسم سلیمانی و گرامی دانستن یاد بسیاری از مستندسازان و هنرمندان درگذشته گفت: حاج اصغر بختیاری، مومن، انقلابی، پای کار و عازم است. شخصیت اصغر بختیاری از اندازه دهان من بزرگ‌تر است. او فولاد آب‌دیده‌ای است. در هر شرایطی که هر انسانی را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد چون فولادی آبدیده مقاوم است و شکل و فرمش تغییر نکرده و تحت تاثیر هیچ چیزی قرار نمی‌گیرد.

وی افزود: روایت فتح یک جریان فکری است که به برکت بذرهایی که در گذشته کاشته‌اند، امروز میوه‌شان را می‌چینیم. یاسر انتظامی ۱۰۵ قسمت تاریخ شفاهی روایت فتح را با خون دل ساخت که اتفاق مبارکی است برای فهم نسل بعد از قصه شهیدانی که در این راه خونشان ریخته شده است.

احسان محمد حسنی؛ مدیر سازمان اوج، نیز طی صحبت‌هایی بیان کرد: برای من و نسل من، اصغر بختیاری و همکارانش چراغ‌های روشنی هستند که در دوره و زمانه ضد انقلاب سازی و لج‌باز سازی فعال است، بدرخشند و ما راه انقلابمان را گم نکنیم. حالا خیمه بزرگ انقلاب چتری شده که افراد نمی‌خواهند از پناه حفاظت آن کنار بروند و در این راه افرادی چون اصغر بختیاری نقش والایی دارند. انشالله که راه را با حضور این عزیزان گم نکنیم.

در پایان مراسم نوبت به اصغر بختیاری رسید و روی صحنه آمد و با خواندن غزلی از سعدی شیرازی گفت: از محمد حمیدی مقدم، دبیر جشنواره تشکر می‌کنم. بی‌اغراق، برگزاری مراسم بزرگداشت برای من خیلی سخت بود. در سال ۷۲ وقتی به سمت فکه می‌رفتیم، هیچ‌کس شهید آوینی را نمی‌شناخت و ما با کمترین تجهیزات در زمین فوتبالی در خرمشهر فیلمبرداری می‌کردیم و من به‌عنوان مدیرتولید بسیار ناامید بودم از این که کسی با ما مصاحبه نمی‌کند. به شهید آوینی گفتم کاش به تهران برگردیم.

وی ادامه داد: اما شهید آوینی به من گفت «اصغر، تنها یک مادر شهید اگر من را دعا کند برایم کافی است.». جایی که در آن روزها اقامت می‌کردیم، وضعیتی بسیار بغرنج و سخت بود. فیلم‌های شهید آوینی جان دارد و زنده هستند و شاهد نماز شب خواندن‌ها و متن‌هایی بودم که می‌نوشت. من از او یاد گرفتم که پای انقلاب اسلامی، نظام و جمهوری اسلامی بایستم و تا جان در بدن دارم کار کنم.

* «احمد» پرمخاطب‌ترین مستند روز سوم

مستند «احمد» ساخته مصطفی رزاق کریمی پرمخاطب‌ترین مستند روز سوم جشنواره شد که به اکران ویژه هم رسید.

این مستند زندگی و زمانه مرحوم حاج سید احمد خمینی از آغاز کودکی تا دوران جوانی، دوران مبارزه با نظام ستم‌شاهی، همراهی با امام خمینی (ره) از نجف تا نوفل لوشاتو و ورود به ایران، دوره ده ساله حیات امام (ره) در جمهوری اسلامی و نقش و تاثیرگذاری آن مرحوم پس از رحلت امام را بررسی می‌کند.

گفتنی است؛ هفدهمین جشنواره بین‌المللی سینماحقیقت از ۲۷ آذر تا ۲ دی ۱۴۰۲ در پردیس سینمایی چارسو و موزه سینما در حال برگزاری است.