به گزارش سوره سینما به نقل از روابط عمومی مرکز گسترش سینما مستند و تجربی، فیلم مستند یکی از ویژگی‌های بارز سی و چهارمین دوره جشنواره فیلم فجر است که امسال، ۱۱ اثر مستند جذاب روی پرده خواهد رفت تا ارزش‌های این گونه‌ی مهم سینمایی در کنار فیلم‌های منتخب سینمای بدنه، به رؤیت و قضاوت مخاطبان جشنواره درآید.

«مرتضی رزاق‌کریمی» مدیر بخش مستند جشنواره فجر در آستانه‌ آغاز این جشنواره به تشریح وضعیت این بخش پرداخت و حاشیه‌ها و مباحث مختلف آن را به شرح ذیل تبیین و تحلیل کرد:

بحث حذف مستند از جشنواره فجر

تابستان ۹۴ و پیش از اینکه مسئولیت بخش مستند جشنواره فیلم فجر را برعهده بگیرم، شورای سیاستگذاری این جشنواره با حضور نمایندگانی از صنوف و افراد باتجربه شاخه‌های مختلف سینما، تشکیل جلسه داد. در آن جلسه بحث کاهش سیمرغ‌های جشنواره فجر مطرح و با این رویکرد پیشنهاد شد اهدای جوایز تخصصی سینما به جشنواره‌های تخصصی و جشن خانه سینما و کارشناسی صنوف واگذار شود.

از دیگر مباحث مطرح شده در آن جلسه حذف سیمرغ فیلم کوتاه و مستند بود، چرا که جشنواره فجر مختص آثار سینمایی است و اکثر حاضران به این مساله اذعان داشتند و نمایندگان فیلم کوتاه نیز این مساله را پذیرفتند. این رویکرد درباره سینمای مستند هم وجود داشت. دوستان استدلال کردند که با وجود برگزاری جشن خانه سینما و جشنواره سینماحقیقت، مستند در جشنواره فیلم فجر جایگاهی ندارد؛ اما من در آن جلسه با چنین رویکردی مخالف بودم.

دلیل اصلی‌ام برای باقی‌ ماندن مستند در جشنواره فجر این بود که بخش مهمی از فرهنگ کشور ما در سینمای مستند قابل طرح و ارائه است و با توجه به استدلال دوستان حاضر در جلسه، می‌توانیم مستند نیمه بلند و کوتاه را در جشنواره حذف کنیم؛ اما مستند سینمایی هم به لحاظ مدت زمان و هم ساختار، با زبان امروز سینما عجین است و باید در جشنواره فجر حفظ شود. مثال‌هایی هم از کشور فرانسه زدم که با وجود برگزاری جشنواره مارسی و سینما دورئل که به مستند اختصاص دارد، جشنواره کن نیز برای آثار مستند جایگاهی قائل است؛ همینطور جشنواره برلین و جایزه اسکار. خوشبختانه با طرح این مباحث تصمیم‌گیری نهایی درباره مستند به جلسه بعدی موکول شد.

سه سیمرغ‌ مستند حذف نشده است

به فاصله یکی، دو ماه بعد از این جلسه، مشورت با مدیران و کارشناسان حوزه سینمای مستند انجام شد و شورای سیاستگذاری به این جمع‌بندی رسید که مستند سینمایی در جشنواره فیلم فجر حضور پیدا کند. در آیین‌نامه هم اعلام شد که مستند با سیاستی جدید در جشنواره امسال حضور دارد و سه سیمرغ بهترین کارگردانی، بهترین فیلم و بهترین دستاورد فنی و هنری به آن اختصاص پیدا می‌کند. با اعلام این مطلب جمعی از مستندسازان اعتراض داشتند که چرا سیمرغ پژوهش حذف شده است؛ اما دبیر جشنواره آقای حیدری استدلال کردند که در جشن خانه سینما و جشنواره سینماحقیقت، جایزه بهترین پژوهش را داریم و از آنجایی که در جشنواره فجر، فیلم‌ها با رویکرد اکران حضور دارند، جایزه دستاورد فنی و هنری جایگزین جایزه پژوهش شده است. لازم به ذکر است که تعداد سیمرغ‌ها نسبت به سال گذشته کاهش پیدا نکرده است. سال گذشته سه سیمرغ و امسال هم سه سیمرغ در بخش مستند اهدا خواهد شد.

البته ما به دلیل انتقادها و اعتراض‌های مستندسازان به حذف سیمرغ پژوهش، پیشنهاد دادیم اگر هیات داوران در آثار راه‌یافته اثری دیدند که تحقیق و پژوهش در ساختار آن دستاوردی برای فیلم به شمار می‌آمد، این سیمرغ به پژوهش اختصاص پیدا کند.

سال گذشته دیپلم افتخار نیز اهدا شد، ولی امسال در جشنواره فجر دیپلم افتخار نخواهیم داشت.

کارگاه‌ها و نقد سینمای مستند

نگاه ما به برگزاری پنل‌های تخصصی مستند، دقیقاً در راستای سیاست‌های جشنواره است. موضوع نشست‌ها، نقش مستندهای سینمایی در مناسبات و تحولات اجتماعی- سیاسی- فرهنگی و همچنین تولید، توزیع و نمایش مستندهای سینمایی با نگاه به اکران است. بعد از یک سال و اندی که گروه هنر و تجربه آثار مستند را در معرض نمایش قرار داده، ثابت شده در این آثار ظرفیت‌هایی برای اکران وجود دارد که از آن کمتر استفاده شده است. این کارگاه‌ها با همکاری انجمن تهیه‌کنندگان سینمای مستند و انجمن مستندسازان خانه سینما برگزار می‌شود. ضمن اینکه جلسات نقد و بررسی نخواهیم داشت اما به شکل مکتوب در ویژه نامه هفت صبح، نقدهای منتقدان باتجربه درباره فیلم های مستند بخش سینمای حقیقت منتشر می‌شود.

محدودیت اکران مستند در جشنواره فجر

به دلیل قرارداد تعدادی از فیلم‌های مستند با گروه هنر و تجربه و برنامه اکران بعد از جشنواره، اختصاص تعداد سالن بیشتر به آثار مستند، شاید از موفقیت اکران عمومی آنها بکاهد. خانه هنرمندان به عنوان یک مکان فرهنگی که بیش از ۱۴ سال است آثار مستند را در معرض دید علاقه‌مندان می‌گذارد، به عنوان مرکزی برای نمایش و برگزاری پنل‌ها در نظر گرفته شده است.

دست‌های پشت پرده برای حذف مستند وجود ندارد

من معتقدم دست‌های پشت پرده وجود ندارد و همه چیز رو است. البته سینمای مستند تعدادی مخالف دارد که شاید این مخالفان ذاتاً با سینمای مستند مخالف نیستند. فرصت و ظرفیت نمایش فیلم در دهه فجر محدود است و یک عده گمان می‌کنند با نمایش آثار مستند، ظرفیت نمایش آثار داستانی محدود می‌شود. گروه دیگری که از دوستان نزدیک ما هم هستند هم معتقدند حالا که فیلم کوتاه از جشنواره فجر حذف شده، مستند هم باید حذف شود! البته همه‌ی این مسائل را می‌توان با گفت و گو، همدلی و هم‌اندیشی برطرف کرد.

من هرگز علاقه‌مند به حذف فیلم کوتاه از فجر نبودم و وظیفه خود می‌دانم همه‌جا از فیلم  کوتاه و انیمیشن حمایت کنم. اهمیت فیلم کوتاه کمتر از آثار مستند و سینمایی نیست، به شرطی که در شرایط مناسب و دور از بحران، راه حل‌های نحوه حمایت از آثار کوتاه را پیدا کنیم. آقای ایوبی به عنوان رئیس سازمان سینمایی، خود از حامیان فیلم کوتاه و انیمیشن هستند.

آیا سینمای مستند بحران‌زاست؟

اتفاقاً سینمای مستند بحران‌زا نیست ولی بخشی از سینمای مستند می‌تواند بحران‌ها را به تصویر بکشد. این کار خیلی هم جذاب است اما نه با هدف تخریب جامعه، بلکه انگیزه مستندساز وارد کردن نقد سازنده به مسائل اجتماعی است. فیلم مستند می‌تواند به جامعه و مسئولین هشدار بدهد و به هیچ عنوان سینمای سیاه‌نمایی نیست. جامعه وقتی تصویر آسیب‌هایش را ببیند، در راستای اصلاح خود قدم برمی‌‎دارد. فیلم‌های مستند سی و چهارمین جشنواره فجر، با نگاه احترام‌آمیز، بخشی از هویت ما را به تصویر می‌کشد و  نگاهی به بحران‌های منطقه و جهان دارد. این آثار باعث اقتدار بیشتر ما و حتی افزایش امنیت ملی و بین‌المللی می‌شود.

در یک نگاه کلان، ما در دهه‌ها و سال‌های اخیر به تعریف جدیدی از سینما رسیده‌ایم و آن اینکه سینما سینماست و نمی‌شود میان سینمای مستند، انیمیشن و داستانی تفکیک جدی قائل شد. تا سه دهه پیش مرزبندی‌های پُر رنگی میان این آثار بود، اما امروز هم به لحاظ  درام و هم ساختار فنی، نمی‌توانیم بگوییم قطعاً سینمای داستانی جذاب‌تر از مستند و انیمیشن است و بالعکس. برخی از این آثار به لحاظ جذابیت، در یک راستا قرار می‌گیرند و از نظر شیوه روایت، ساختار و عناصر فنی و هنری نیز کاملاً نزدیک به هم حرکت می‌کنند. این اتفاقی است که از یک دهه پیش در سینمای جهان افتاده است.

برداشتن این مرزبندی با بخشنامه صورت نگرفته، بلکه ماهیت سینما این تفکیک‌ها را از بین برده است. مطمئن باشید بسیاری از سینماداران ما در آینده برای اکران، سراغ آثار مستند می‌آیند. ۸۰ مستند سینمایی متقاضی حضور در جشنواره فجر بودند و افزایش مستندهای بلند سینمایی، نوید دورانی متفاوت را در سینمای ایران می‌دهد.

فیلم دیگری شایستگی حضور در بخش مسابقه را داشت؟

در هیات انتخاب برای انتخاب این ۱۱ مستند، اتفاق نظر وجود داشت. چهار، پنج فیلم دیگر نیز به لحاظ فنی شایسته توجه و انتخاب بودند که در لیست ذخیره‌ها قرار گرفتند. از نظر من فیلم‌های ذخیره هم چیزی از دیگر آثار منتخب کم نداشتند و این کار هیات انتخاب را سخت می‌کرد، اما سرانجام بر سر این ۱۱ مستند به توافق رسیدند.

اعتراض به ترکیب هیات داوران

سیاست جشنواره‌های سینمایی کشور با یکدیگر تفاوت دارد، اما ممکن است که فیلمی با سیاست‌ها و سلیقه داوران چند جشنواره هم‌خوانی داشته باشد. همانطور که به خاطر دارید امسال فیلم برگزیده جشن خانه سینما در بخش مستند، حتی در یک بخش از نهمین جشنواره سینماحقیقت نامزد دریافت جایزه نشد! مطمئن باشید مدیران هیچ اجباری برای یکسان بودن خروجی جشنواره‌ها نمی‌گذارند و همه‌چیز به نظر هیات داوران و سیاستگذاری جشنواره بستگی دارد.

حرف آخر

سینما برای من بسیار مهم است و سینمای مستند شاید پاک‌ترین و زلال‌ترین بخش سینما باشد. هر جا و در هر رویدادی از جمله جشنواره فیلم فجر، سینماحقیقت، جشنواره فیلم کوتاه، گروه هنر و تجربه، شبکه مستند و جشن خانه سینما، امکانی برای رونق سینمای مستند وجود داشته باشد، وظیفه خودم می‌دانم از این سینما حمایت کنم. مستند سینمای آگاهی‌بخشی است و موجب رشد فرهنگی جامعه و توسعه پایدار آن می‌شود.